Toegankelijkheid van stemlocaties
onderzoeksrapport

27 juni 2019

Inleiding

Aanleiding onderzoek

Vanaf 1 januari 2019 moeten alle stemlocaties toegankelijk zijn voor kiezers met een lichamelijke beperking. Het VN-Verdrag Handicap, dat op 14 juli 2016 in Nederland in werking trad, vormde hiervoor de aanleiding. Het doel van het VN-Verdrag is het bevorderen, beschermen en waarborgen van de mensenrechten van mensen met een beperking. In het verdrag staat wat de overheid moet doen om ervoor te zorgen dat de positie van mensen met een beperking verbetert. Mede daardoor is er, naast aandacht voor mensen met een lichamelijke beperking, ook aandacht voor mensen met een andersoortige beperking (verstandelijk, psychisch) en hoe zij hun kiesrecht kunnen uitoefenen.

Voor de Nederlandse Vereniging van Rekenkamers en Rekenkamercommissies (NVRR) is dit een aanleiding om in 2019 te stimuleren dat haar leden in de onderzoeksprogramma's aandacht zullen besteden aan het thema toegankelijkheid. Ook de Rekenkamer Metropool Amsterdam onderkent het belang van het onderwerp en zal in 2019 in verschillende onderzoeken aandacht besteden aan het thema toegankelijkheid.

In 2019 vinden er twee verkiezingen plaats: voor de Provinciale Staten en de waterschappen op 20 maart en voor het Europees Parlement op 23 mei. We hebben ervoor gekozen om tijdens de verkiezingen in maart de toegankelijkheid van stemlocaties te onderzoeken.

Achtergrond

Wetswijziging

Het kabinet streeft een inclusieve samenleving na waarin iedereen kan meedoen, ongeacht talenten of beperkingen. Dat streven past bij de opdracht die de Nederlandse overheid heeft in het kader van het VN-Verdrag inzake de rechten van personen met een handicap (VN-Verdrag Handicap). De toegankelijkheid van het verkiezingsproces is in dat verband van groot belang. Personen met een handicap moeten, net als iedereen, hun democratisch recht kunnen uitoefenen, en iedere kiezer die dat wil, moet zoveel mogelijk in staat worden gesteld om zelfstandig zijn of haar stem uit te brengen.

Vóór 2019 bepaalde de Kieswet dat burgemeester en wethouders moesten zorgen dat ten minste 25% van de stemlokalen in de gemeente zodanig zijn gelegen en ingericht dat kiezers met een lichamelijke beperking zoveel mogelijk hun stem zelfstandig kunnen uitbrengen. Daarnaast mochten kiezers die vanwege hun lichamelijke gesteldheid (inclusief visuele gesteldheid) hulp nodig hebben, in het stemhokje hulp ontvangen. Op 1 januari 2019 trad een wijziging van artikel J 4 van de Kieswet in werking om de fysieke toegankelijkheid verder te waarborgen. Vanaf die datum zijn de volgende twee leden in dat artikel opgenomen:

J 4 2: Burgemeester en wethouders dragen er zorg voor dat alle in de gemeente aangewezen stemlokalen zodanig zijn gelegen en zo zijn ingericht en uitgerust dat kiezers met lichamelijke beperkingen zoveel mogelijk hun stem zelfstandig kunnen uitbrengen.

J 4 3: Indien burgemeester en wethouders niet voldoen aan het tweede lid informeren zij de gemeenteraad over de reden hiervoor.

De groep mensen met een beperking waarop het VN-Verdrag Handicap van toepassing is, is heel divers. Een beperking kan fysiek, psychisch, verstandelijk, intellectueel en/of zintuiglijk zijn en is in principe langdurig van aard. Zoals te lezen valt in bovenstaande wettekst, richt de wetswijziging zich op toegankelijkheid voor mensen met een lichamelijke beperking.

Basisbegrippen toegankelijkheid stemlocaties

In opdracht van het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koningsrelaties zijn door PBTconsult toegankelijkheidseisen voor stembureaus opgesteld. De meest recente lijst (oktober 2018) onderscheidt drie vormen van toegankelijkheid die van belang zijn om iedereen van een stemlocatie gebruik te kunnen laten maken. Elk reguliere stemlocatie moet bereikbaar, betreedbaar en bruikbaar zijn. Daarnaast wordt communicatie als basisbegrip aangemerkt.

Communicatie: Informatie over toegankelijkheid van stemlocaties via de gemeentelijke website en op de stempas.

Bereikbaar: Kan men via de openbare weg bij de stemlocatie komen? Denk hierbij aan duidelijke bewegwijzering, verharde toegangswegen, markeringen bij obstakels en een hellingbaan.

Betreedbaar: Kan men vanaf de openbare weg tot in het stembureau komen? Denk hierbij aan de afwezigheid van hoge drempels en aanwezigheid van geleidelijnen.

Bruikbaar: Kan men de stemfaciliteiten in het stembureau gebruiken? Denk hierbij aan voldoende ruimte voor (het draaien van) een rolstoel of scootmobiel, aanwezigheid van een leesloep en juiste hoogte van stembussen en stemtafel.

VNG: checklist in context
VNG stelt in Op weg naar 100% toegankelijke verkiezingen in 2019 dat het belangrijk is de checklist van PBTconsult in de juiste context te lezen: "Locaties van stemlokalen zijn veelal geen eigendom van gemeenten en kunnen niet zomaar verbouwd of aangepast worden, of alleen tegen zeer hoge kosten. Het is niet de bedoeling dat het aantal stemlokalen drastisch afneemt vanwege de (on)toegankelijkheid. Minister Ollongren van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (BZK) geeft in haar kamerbrief (20 maart 2018) al aan dat mogelijk niet-volledig toegankelijke stemlokalen kunnen worden gebruikt om een bepaalde doelgroep te bereiken of om stemmen aantrekkelijker te maken. Het is dus mogelijk om af te wijken van de 100% norm, mits daar goede redeneringen aan ten grondslag liggen en deze uitgelegd worden aan de raad."

Toegankelijkheid Amsterdamse stemlocaties

In de Voortgangsrapportage Toegankelijkheid geeft de gemeente Amsterdam aan dat bij de gemeenteraadsverkiezingen in 2018 24 van de 399 stemlocaties niet toegankelijk waren voor mensen met een beperking. Dit is 6% van het totaal aantal locaties. De andere locaties waren: geheel toegankelijk én hadden een parkeerplaats voor gehandicapten (101 locaties); geheel toegankelijk (maar hadden geen parkeerplaats) (170 locaties); of toegankelijk, maar alleen met hulp (104 locaties).

Amsterdammers met een beperking Onderstaand kader geeft inzicht in het aantal Amsterdammers met een beperking dat mogelijk gebaat is bij meer toegankelijke stemlocaties.

Amsterdammers met een beperking

14% (93.000) van de Amsterdammers heeft een lichamelijke beperking (bewegen: 10%, zien: 6%, horen: 4%). 15% (100.000) van de Amsterdammers heeft een (licht) verstandelijke beperking / een laag IQ. 8% (52.000) van de Amsterdammers heeft ernstige psychische klachten.

Voor al deze mensen geldt dat zij knelpunten kunnen ervaren in het zelfstandig uitbrengen van hun stem. Voorbeelden van knelpunten zijn: onbegrijpelijke of moeilijk te hanteren informatie voorafgaand aan het stemmen of in het stemhokje, de stemlocatie lastig kunnen bereiken vanwege gebrek aan invalidenparkeerplaatsen en de locatie moeilijk kunnen betreden vanwege trappen, drempels of ontbrekende geleide-lijnen.

Doel en onderzoeksvragen

Doel van het onderzoek

Het doel van dit onderzoek is om na te gaan in hoeverre de gemeente Amsterdam ervoor zorgt dat alle burgers die mogen stemmen, ook kunnen stemmen. De nadruk ligt hierbij op de toegankelijkheid van stemlocaties voor mensen met een lichamelijke beperking.

Onderzoeksvragen

De centrale vraag in dit onderzoek luidt:

Zorgt de gemeente Amsterdam ervoor dat alle burgers die mogen stemmen, ook kunnen stemmen?

Deze vraag zullen we beantwoorden aan de hand van de volgende deelvragen:

Zijn alle stemlocaties in Amsterdam toegankelijk voor mensen met een lichamelijke beperking?
Is de informatievoorziening van de gemeente Amsterdam (over toegankelijkheid stemlokalen) aangepast aan met mensen met een beperking?
Is de gemeenteraad geïnformeerd over de toegankelijkheid van stemlocaties?

Afbakening

Het onderzoek richt zich op:

Stemgerechtigden (18+) met een beperking in de gemeente Amsterdam.
De verkiezingen voor Provinciale Staten en waterschappen op 20 maart 2019.

Omdat de wetswijziging ten aanzien van 100% toegankelijkheid mensen met een lichamelijke beperking betreft, zullen wij dit onderzoek beperken tot deze groep (inclusief visuele beperking).

Aanpak

Dit onderzoek is als volgt aangepakt.

Voorafgaand aan de verkiezingen hebben we ons een beeld gevormd van de toegankelijkheid van stemlocaties en het beleid, de activiteiten en maatregelen van de gemeente op dat gebied. Hiertoe hebben we een beperkt aantal interviews gehouden met ambtenaren en belangenorganisaties en informatie en documentatie bestudeerd van de gemeente Amsterdam.

In deze periode verzamelden we de informatie die de gemeente Amsterdam heeft verspreid over toegankelijkheid van stemlocaties via de gemeentelijke website en lokale media, zoals de speciale stemeditie van de stadsdeelkrant. We beoordeelden die op tijdigheid, vindbaarheid, volledigheid en leesbaarheid.

Op de verkiezingsdag zelf observeerden we de toegankelijkheid van 80 stembureaus aan de hand van een checklist. Alle stembureauvoorzitters enquêteerden we via een schriftelijke enquête over hun ervaringen op de verkiezingsdag. Ook organiseerden we een meldingsactie. Burgers met een beperking konden via onze website melding maken van toegankelijkheidsknelpunten die zij hebben ervaren tijdens het uitbrengen van hun stem.

Ten slotte gingen we na in hoeverre de gemeenteraad voorafgaand aan de verkiezingen is geïnformeerd over de toegankelijkheid van stemlocaties.

Leeswijzer

In hoofdstuk 6 geven we de resultaten weer van ons onderzoek naar de toegankelijkheid van de stemlocaties. Deze zijn gebaseerd op de observaties die we op 20 maart 2019 hebben gedaan bij de stemlocaties, de resultaten van de enquête die we onder de voorzitters van de stembureaus hielden, en de meldingen van kiezers die we kregen op onze website. In hoofdstuk 7 komt de informatie aan de orde die de gemeente verspreidde over de toegankelijkheid van de stemlocaties voor mensen met een lichamelijke beperking. In hoofdstuk 8 gaan we in op de informatie die het college van B en W aan de gemeenteraad gaf.

Gedetailleerde onderzoeksbevindingen

Toegankelijkheid van stemlocaties

Beoordelingskader

Om de mate van toegankelijkheid te beoordelen, maken we gebruik van observaties in en om 80 stembureaus en een enquête onder alle voorzitters van stembureaus. Ook nemen we meldingen, gedaan door kiezers met een beperking, mee in ons oordeel.

Zoals toegelicht in hoofdstuk 2.2 worden drie vormen van toegankelijkheid onderscheiden die van belang zijn om iedereen van een stemlocatie gebruik te kunnen laten maken. Elke reguliere stemlocatie moet bereikbaar, betreedbaar en bruikbaar zijn.

In tabel 6.1 staat hoe we de drie vormen van toegankelijkheid hebben beoordeeld in de observaties. Deze geobserveerde items maken alle onderdeel uit van de PBT-checklist. Ook in de enquête hebben we naar de drie vormen van toegankelijkheid gevraagd. In de enquête konden voorzitters van stembureaus aangeven of zich in hun stembureau iets had voorgedaan ten aanzien van bereikbaarheid, betreedbaarheid en/of bruikbaarheid. De verantwoording van het observatieonderzoek staat in bijlage 1 en de verantwoording van de enquête in bijlage 2.

Tabel 6.1 - Geobserveerde items over toegankelijkheid

Onderdeel toegankelijkheid	Onderwerp	Geobserveerde items
Bereikbaar	Parkeergelegenheid	Er is een gehandicaptenparkeerplaats aanwezig binnen 100 m van de entree. Indien er geen gehandicaptenparkeerplaats is: er zijn lege gewone parkeerplaatsen beschikbaar binnen 100 m van de entree.
	Looproute tussen de openbare weg en de ingang van het stemgebouw	De route is vlak, verhard en vrij van obstakels. Indien 'nee': het hoogteverschil op de route is overbrugd. Indien het hoogteverschil is overbrugd: de overbrugging was niet te steil, stabiel, weerbestendig en sterk. De vrije doorgangsbreedte van de route is ≥ 120 cm.
	Route tussen de ingang van het stemgebouw en de stemruimte	De route is vlak en vrij van obstakels. Indien 'nee': het hoogteverschil op de route is overbrugd. Indien het hoogteverschil is overbrugd: de overbrugging was niet te steil, stabiel, en sterk.De vrije doorgangsbreedte van de route is ≥ 120 cm.
Betreedbaar	Entree (buitendeur) van het gebouw van het stembureau	Er is een goed verankerde drempeloverbrugging aanwezig (indien de drempel > 2 cm is).Het rooster (indien aanwezig) is afgedekt met stevig, weersbestendig en goed verankerd materiaal.
	Tussendeuren in de route in het gebouw	Er is een goed verankerde drempeloverbrugging aanwezig (indien de drempel > 2 cm is).
	Matten en vloerbescherming	De randen van vloerbescherming zijn over de volle lengte deugdelijk afgeplakt.
	Deur stemruimte	Er is een goed verankerde drempeloverbrugging aanwezig (indien de drempel > 2 cm is).
Bruikbaar	Verkeersruimte in het stembureau	De vrije doorgangsbreedte is ≥ 120 cm.Na de stemtafel is er een vrije draaicirkel van ≥ 150 cm in diameter.Tussen het stemhokje en de stembus is er een vrije draaicirkel van ≥ 150 cm in diameter.De vrije ruimte voor/naast de stembus is ≥ 150 cm breed.
Bruikbaar	Stoelen in de stemruimte	Er zijn stoelen in de stemruimte aanwezig waarop kiezers kunnen plaatsnemen.Minimaal 1 op de 5 stoelen heeft armleuningen.

Tabel 6.2 geeft inzicht in het totaal aantal stemlocaties en het aantal stembureaus in Amsterdam , het aantal door de rekenkamer bezochte stembureaus op de verkiezingsdag (80) en het aantal voorzitters van stembureaus dat de enquête van de rekenkamer heeft ingevuld in de week na de verkiezingsdag (343). De gemeente Amsterdam maakt onderscheid tussen locaties die volledig rolstoeltoegankelijk zijn (A), die daarnaast ook een gehandicaptenparkeerplaats hebben (A+P), locaties die rolstoeltoegankelijk zijn met hulp (B) en locaties die niet-rolstoeltoegankelijk zijn (C). Dit onderscheid naar typen locaties staan ook in tabel 6.2.

Tabel 6.2 - Aantal stemlocaties en stembureaus op 20 maart 2019

	In Amsterdam		In observaties RMA	In respons enquête RMA
	Locaties	Bureaus	Bureaus	Bureaus
Totaal	375	470	80	343
A-locaties	277 (101+179)	344 (114+230)	30 (27+3)	234 (159 +75)
Waarvan A+P	179	230	3	75
B-locaties	79	100	46	53
C-locaties	19	26	4	19
X (onbekend)	-	-	-	36

In de volgende paragrafen geven we onze bevindingen weer over het bereikbaar, betreedbaar en bruikbaar zijn van stemlocaties. Bij de observaties doen we dat alleen in absolute aantallen. Hoewel we 17% van alle stembureaus bezocht hebben en binnen de A(+P)-locaties en B-locaties de bureaus willekeurig hebben geselecteerd, willen we niet de indruk wekken dat onze observaties een representatief beeld geven van alle stembureaus. Bij de enquête onder de voorzitters van de stembureaus ligt dat anders. De respons was hoog (73%) en we mogen ervan uitgaan dat de antwoorden representatief zijn voor alle stembureaus. Bij sommige onderwerpen vergelijken we verschillende typen locaties met elkaar (A-, A+P-, B- en C-locaties). Bij andere onderwerpen is het juist relevant om voor één bepaald type locatie (bijvoorbeeld A-locaties) uit te lichten hoe de voorzitters over dat onderwerp dachten.

Bereikbaar

Op basis van de gehanteerde criteria waren 35 van de 80 geobserveerde stembureaus goed bereikbaar. 45 bureaus hadden een of meerdere problemen ten aanzien van bereikbaarheid. Dit waren 13 A-locaties, 29 B-locaties en 3 C-locaties. Bij 15 locaties hebben we één probleem geobserveerd, bij 14 locaties twee, bij 5 locaties drie en bij 10 locaties vier of meer problemen. 59% van de voorzitters vond dat zich geen bijzonderheden hebben voorgedaan ten aanzien van bereikbaarheid. 41% van de voorzitters vond dat een of meerdere bijzonderheden invloed hadden op de bereikbaarheid van de stemlocatie. 6 kiezers meldden bij ons problemen die ze ervaren hadden in het bereiken van hun stemlocatie. Hieronder werken we de verschillende onderdelen van de bereikbaarheid verder uit.

Tabel 6.3 – Bereikbaarheid per type locatie

Bereikbaar	Type locatie Bron	A(+P)	B	C	X	Totaal
Geen bijzonderheden	Observaties	17	17	1	-	35
Geen bijzonderheden	Enquête	150	18	6	27	201 (59%)
Wel bijzonderheden	Observaties	13	29	3	-	45
	Enquête	84	35	13	10	142 (41%)
	Meldingen	3	3	-	-	6

Relatief veel parkeerplaatsen

Op het moment van ons observatiebezoek waren er op 18 van de bezochte bureaus geen vrije parkeerplaatsen beschikbaar in een straal van 100 meter van het stembureau. 62 bureaus hadden dit dus wel. Opvallend is dat bij 8 stembureaus, die volgens de gemeente géén gehandicaptenparkeerplaats zouden hebben, toch een vrije gehandicaptenparkeerplaats aanwezig was. En bij 2 locaties die volgens de gemeente wél een gehandicaptenparkeerplaats zouden hebben, was deze er niet (maar was er wel een gewone parkeerplaats beschikbaar). Bij 7 locaties was het niet-beschikbaar zijn van een parkeerplaats het enige probleem op bereikbaarheid.

24% van de voorzitters gaf aan dat er geen gehandicaptenparkeerplaats bij de stemlocatie was. Voor A-, B- en C-locaties is dit logisch, maar ook 3 voorzitters van een A+P-locatie misten een gehandicaptenparkeerplaats. 8 voorzitters (waarvan 7 van een A+P-locatie) merkten op dat de aanduiding van de gehandicaptenparkeerplaats onduidelijk was: "De aanwezige gehandicaptenparkeerplaats was niet als zodanig aangemerkt. Alleen deze tekst stond op het bord: “wegsleepregeling ivm verkiezing 20/3/2019”. Dit kan ook de reden zijn dat wij bij twee A+P-locaties geen gehandicaptenparkeerplaats gezien hebben. De gemeente heeft voor 85 stembureaus een ontheffing aangevraagd voor een tijdelijke gehandicaptenparkeerplaats op de dag van de verkiezingen. Per parkeerplaats moet € 354 per dag betaald worden vanuit het verkiezingsbudget aan de gemeente zelf.

Tabel 6.4 - Parkeerplaatsen

Bereikbaar Type locatie	A	AP	B	C	X	Totaal
Observaties: Er was geen (gehandicapten)parkeerplaats aanwezig	5	0	11	2	-	18
Enquête: Er was geen gehandicaptenparkeerplaats	44	3	20	9	7	83 (24%)

Route buiten: obstakels niet overbrugd

De looproute buiten, van de openbare weg naar de ingang van de stemlocatie, moet vrij zijn van obstakels zodat kiezers met een lichamelijke beperking gemakkelijk bij de ingang kunnen komen. Bij 13 geobserveerde locaties (2 A-locaties en 11 B-locaties) was een hoogteverschil op de looproute buiten niet overbrugd. Voorzitters van stembureaus gaven 20 keer aan dat een obstakel buiten niet was overbrugd (waarvan 7 A-locaties). Wij observeerden bij 3 locaties (alle B-locaties) dat de aangebrachte overbrugging niet deugdelijk was, 15 voorzitters hebben ditzelfde gemeld (waarvan 9 keer bij een A(+P)-locatie). Een van de meldingen die wij van een kiezer ontvingen ging over een niet-vastzittende hellingbaan. Ook waren er andere obstakels op de route buiten. Bij 8 geobserveerde locaties (2 A-locaties en 6 B-locaties) was de doorgangsbreedte van de buitenroute te smal waardoor twee rolstoelen elkaar niet konden passeren. Andere voorbeelden van obstakels zijn: bouwwerkzaamheden, niet afgedekte kuilen of verzakte stoepen op de directe looproute naar de ingang, pionnen of stoelen die de buitendeur openhielden maar de weg versperden, dichte hekken rondom het stemgebouw en niet op elkaar aansluitende loopplanken die waren neergelegd in verband met werkzaamheden rondom de stemlocatie. 2 van de kiezers die bij ons een probleem melden over bereikbaarheid, hadden last van wegwerkzaamheden en fietsen die voor de stemlocatie geparkeerd stonden. Voor een impressie van obstakels op de looproute buiten, zie onderstaande figuur.

Tabel 6.5 - Looproute buiten

Bereikbaar	Type locatie Bron	A	AP	B	C	X	Totaal
Obstakels tussen de openbare weg en de ingang waren niet of moeilijk te overbruggen	Observaties	2	0	11	0	-	13
	Enquête	7	0	8	1	4	20 (6%)
De buiten aangebrachte tijdelijke voorziening(en) was (waren) niet geschikt	Observaties	0	0	3	0	-	3
	Enquête	5	3	3	0	1	12 (3%)
Breedte route buiten < 120 cm	Observaties	2	0	6	0	-	8
De buiten aangebrachte tijdelijke voorziening(en) ging(en) kapot	Enquête	1	0	1	0	1	3 (1%)

Route binnen: trappen en smalle gangen

De route door de stemlocatie naar het stembureau leverde de nodige problemen op. Meestal ging het om enkele treden omhoog of omlaag direct na de ingang. Een ander probleem waren obstakels in het gangpad.

Op de looproute binnen was er 11 keer geen overbrugging van een hoogteverschil aanwezig (2 A-locaties en 9 B-locaties) en 2 keer was de overbrugging van de trap of ander hoogteverschil niet deugdelijk (2 B-locaties). In 8 locaties was de doorgangsbreedte van de binnenroute te smal (1 A-locatie en 7 B-locaties). Ook waren er andere obstakels op de route binnen. Voorbeelden hiervan zijn: kledingrekken, sleuven van schuifdeuren waar een wiel van een rolstoel of rollator vast kan komen te zitten, bankjes, stoelen en plantenbakken.

Bovenstaande problemen komen ook naar voren in de enquête. 11 voorzitters meldden dat aanwezige trappen of treden niet waren overbrugd (1 keer A-locatie) en 13 voorzitters (6 keer A(+P)-locatie) dat de aanwezige voorzieningen niet geschikt waren (bijvoorbeeld overbrugging te steil, te smal of niet sterk genoeg). 7 voorzitters (allen A+P-locaties) vonden de route binnen lastig af te leggen, met name voor kiezers met een scootmobiel. Redenen hiervoor waren: obstakels in de gang, smalle gangen en lastig te nemen bochten. Ook 2 kiezers deden bij ons een melding over problemen op de looproute (één lange route met roltrappen en één route met een trap zonder rolstoeloverbrugging).

Voor een impressie van obstakels op de looproute binnen, zie onderstaande collage.

Tabel 6.6 - Looproute binnen

Bereikbaar	Type locatie Bron	A	AP	B	C	X	Totaal
Obstakels tussen de entree en de stemruimte waren niet overbrugd	Observaties	2	0	9	0	-	11
	Enquête	0	1	2	8	0	11 (3%)
De binnen aangebrachte tijdelijke voorziening(en) was (waren) niet geschikt	Observaties	0	0	2	0	-	2
	Enquête	5	1	4	1	2	13 (4%)
Breedte route binnen < 120 cm.	Observaties	1	0	7	0	-	8
Looproute lastig af te leggen	Enquête	0	7	0	0	0	7 (2%)

Overige onderwerpen bereikbaar: aanduidingen niet altijd zichtbaar en leesbaar

De gemeente Amsterdam werkt met verschillende typen aanduidingen. Gevelborden met ‘Stem hier’ zijn de standaard, maar niet elke gebouweigenaar geeft toestemming om deze aan de gevel vast te maken. Daarom wordt ook gebruikgemaakt van andere aanduidingen, zoals de ijzeren standaarden met daarop een bord met ‘stembureau’ en van papieren aanduidingen waarop ‘stembureau’ geprint staat.

Bij onze bezoeken op 20 maart waren aanduidingen zo goed als altijd aanwezig, maar niet altijd zichtbaar. Ook 27 voorzitters (8%) vonden de aanduiding op de openbare weg niet goed zichtbaar of leesbaar. Bij door ons bezochte locaties gingen aanduidingen soms op in de omgeving en soms hingen borden op een zodanige plek dat ze maar vanuit één rijrichting vanaf de openbare weg te zien waren. Ook had de wind invloed op de leesbaarheid van aanduidingen wanneer die op niet-stevig materiaal geprint waren. Bij 11 bezochte stemlocaties waren aanduidingen niet goed van een afstand leesbaar. Dit had te maken met de relatief kleine letters die de gemeente Amsterdam gebruikt op de aanduidingsborden (anders dan de ‘Stem hier’ gevelborden). Dit speelt vooral bij locaties waar de ‘Stem hier’ gevelborden niet aan de buitenmuur bevestigd mochten worden. Ook 2 kiezers meldden bij ons een probleem met de aanduiding. Een van hen schreef: ‘De bewegwijzering over waar te stemmen had duidelijker gekund: grotere letters of een groter bord’ (kiezer A+P-locatie, Amsterdam Nieuw-West).

Tabel 6.7 - Aanduiding stemlocatie

Bereikbaar	Type locatie Bron	A	AP	B	C	X	Totaal
De aanduiding op de openbare weg was niet goed zichtbaar	Observaties	5	0	12	2	-	19
De aanduiding op de openbare weg was niet goed leesbaar	Observaties	3	0	8	0	-	11
De aanduiding op de openbare weg was niet goed zichtbaar/ leesbaar	Enquête	17	3	4	1	2	27 (8%)

Gemelde problemen en voorgestelde oplossingen

We hebben de voorzitters van stembureaus gevraagd of kiezers met een beperking bij hen een probleem gemeld hebben. En zo ja, welk probleem. Daarnaast hebben we gevraagd of het stembureau aangepast zou moeten worden voor toekomstige verkiezingen. En zo ja, welke aanpassing(en) gedaan zouden moeten worden. Tabellen 6.8 en 6.9 laten de uitkomsten zien voor bereikbaarheid.

23 kiezers meldden een probleem over bereikbaarheid bij de voorzitters. Het vaakst meldden zij dat er geen overbrugging van een hoogteverschil was (6 keer) of dat deze niet deugdelijk was (7 keer). Ook gaf men aan dat de route buiten (5 keer) dan wel binnen (4 keer) lastig was.

Voorzitters deden 41 keer een voorstel voor een aanpassing op bereikbaarheid. Deze gingen met name over het aanbrengen van (deugdelijke) overbruggingen over hoogteverschillen (18 keer), betere aanduidingen (van het stembureau vanaf de openbare weg én van de aanwezige gehandicaptenparkeerplaats) (11 keer) en het wegnemen van obstakels op de looproute. Voorzitters van A(+P)-locaties deden relatief gezien ongeveer even vaak voorstellen voor het verbeteren van bereikbaarheid als voorzitters van B-locaties.

Tabel 6.8 - Enquête: gemelde problemen over de bereikbaarheid

Gemelde problemen	Aantal
Lastige route buiten (route tijdelijk dicht, opengebroken, lang)	5
Lastige route binnen (hoeken, lang)	4
Geen overbrugging van hoogteverschil	6
Overbrugging niet deugdelijk (smal, steil, niet-stabiel, niet-werkend)	7
Aanduiding niet-leesbaar	1
Totaal	23

Tabel 6.9 - Enquête: aangedragen oplossingen over de bereikbaarheid

Voorgestelde oplossingen	Aantal
Hoogteoverbrugging plaatsen	8
Deugdelijke hoogteoverbrugging	10
Betere aanduiding vanaf openbare weg	7
Obstakels op looproute weg/kortere looproute	6
Gehandicaptenparkeerplaats plaatsen	4
Betere aanduiding gehandicaptenparkeerplaats	5
Bereikbaarheid algemene opmerking	1
Totaal	41

Oordeel over bereikbaar

De stemlocaties zijn over het algemeen redelijk bereikbaar. Maar de bereikbaarheid van A(+P)-locaties, waarvan de gemeente aangeeft dat deze geheel toegankelijk zijn voor kiezers in een rolstoel, is lang niet altijd goed.

Bij 45 van de geobserveerde stemlocaties, waarvan 13 A-locaties, deden zich een of meerdere problemen voor bij de bereikbaarheid. En ruim 40% van de voorzitters meldde bijzonderheden op dit punt. Wanneer we corrigeren voor de afwezigheid van gehandicaptenparkeerplaatsen , dan constateren 98 voorzitters (29%) nog altijd bijzonderheden op bereikbaarheid (zie tabel 6.10). Hieronder vallen 59 voorzitters van een A(+P)-locatie. Dit betekent dat 25% van het totaal aantal A(+P)-locatievoorzitters dat de enquête heeft ingevuld , een probleem heeft geconstateerd. Ook deden voorzitters van A(+P)-locaties voorstellen om de bereikbaarheid in de toekomst te verbeteren. Ongeveer evenveel als voorzitters van B-locaties. Deze voorstellen gaan over het aanbrengen van een deugdelijke overbrugging bij hoogteverschillen, betere aanduiding (van stemlocatie en van gehandicaptenparkeerplaats) en over het wegnemen van obstakels op de looproute.

Tabel 6.10 - Bijzonderheden bereikbaarheid gecorrigeerd voor aanwezigheid gehandicaptenparkeerplaats

Type locatie Bereikbaar	A	AP	B	C	X	Totaal
Geen bijzonderheden	122	53	32	8	30	245 (71%)
Wel bijzonderheden	37	22	21	11	7	98 (29%)

Betreedbaar

Op basis van de gehanteerde criteria waren 37 van de 80 geobserveerde stembureaus goed betreedbaar (zie tabel 6.11). 43 bureaus hadden een of meerdere problemen ten aanzien van betreedbaarheid. Dit waren 13 A-locaties, 28 B-locaties en 2 C-locaties. 7 bureaus hadden één probleem, 12 bureaus twee problemen en vier bureaus drie of meer problemen. 67% van de voorzitters vonden dat er geen bijzonderheden waren ten aanzien van betreedbaarheid. De overige 33% heeft een of meerdere bijzonderheden aangegeven (waarvan 62 A(+P)-locaties, 31 B-locaties en 7 C-locaties). Het aantal B-locaties valt hierin op: 58% van de voorzitters van B-locaties heeft aangegeven dat er een probleem was op betreedbaarheid. We ontvingen van 6 kiezers een melding dat ze een probleem hadden met het betreden van hun stemlocatie (3 A(+P)-locaties en 3 B-locaties). Hieronder werken we de verschillende onderdelen van betreedbaar verder uit.

Tabel 6.11 – Betreedbaarheid per type locatie

Betreedbaar	Type locatie Bron	A(+P)	B	C	X	Totaal
Geen bijzonderheden	Observaties	17	18	2	-	37
Geen bijzonderheden	Enquête	172	22	12	24	230 (67%)
Wel bijzonderheden	Observaties	13	28	2	-	43
	Enquête	62	31	7	13	113 (33%)
	Meldingen	3	3	0	-	6

Buitendeuren: vooral drempels geven hinder

Hoge drempels vormen lastige hindernissen voor mensen met een lichamelijke beperking. Landelijke richtlijnen geven aan dat drempels niet hoger mogen zijn dan 2 cm. Bij 43 van de door ons bezochte locaties (14 A-locaties en 26 B-locaties en 3 C-locaties) had de buitendeur een drempel die hoger was dan 2 cm. Bij 28 locaties (8 A- en 20 B-locaties) was deze drempel niet of niet-goed overbrugd. Niet-goed overbrugd betekent bijvoorbeeld dat de overbrugging los lag, waardoor de ruimte die daardoor ontstond tussen overbrugging en drempel in zichzelf een nieuw obstakel vormde. Ook hebben we overbruggingen gezien die aan beide kanten hoger waren dan de drempel zelf, waardoor een gleuf ontstond waarin een wiel van een rolstoel of rollator vast kan komen te zitten. Van de voorzitters gaf 12% aan dat er geen drempeloverbrugging bij de buitendeur van de stemlocatie was. Ook hier betrof het vooral B-locaties: 32% van de voorzitters van B-locaties miste een drempeloverbrugging. Bij 7 stembureaus zijn gedurende de verkiezingsdag nog aanpassingen gedaan om de overbrugging van drempels te verbeteren. 2 kiezers meldden bij ons een probleem over te hoge drempels. Eén kiezer schreef: "De drempel bij de ingang is zeker 20 cm. Er ligt geen drempelplaat. Niet toegankelijk dus met een rolstoel of rollator" (kiezer A+P-locatie, Amsterdam Oost).

Bij 9 van de door ons geobserveerde locaties was het rooster voor de buitendeur niet of niet-deugdelijk afgedekt. 5 voorzitters constateerden hetzelfde. Daarnaast vond 7% van de voorzitters de buitendeur zwaar. 4 kiezers meldden bij ons een probleem met een te zware of moeilijk te openen deur (2 keer A(+P)-locatie, 2 keer B-locatie). "De deur is vanuit een rolstoel niet te openen; naar binnen draaiend en te zwaar om te duwen" (kiezer A+P locatie, Amsterdam West).

Tabel 6.12 - Obstakels buitendeur

Betreedbaar	Type locatie Bron	A	AP	B	C	X	Totaal
Geen (goede) drempeloverbrugging bij de buitendeur	Observaties	8	1	20	0	-	28
Geen (goede) drempeloverbrugging bij de buitendeur	Enquête	9	4	17	7	3	40 (12%)
Zware buitendeur	Enquête	12	3	3	2	5	25 (7%)
Roosters bij de buitendeur waren niet (goed) afgedekt	Observaties	1		8	0	-	9
Roosters bij de buitendeur waren niet (goed) afgedekt	Enquête	3	0	2	0	0	5 (1%)

Binnen: drempels, zware deuren en losse vloerbescherming

Net als bij de buitendeuren kunnen er ook bij tussendeuren in de gang of de deur naar het stembureau te hoge drempels zijn die een overbrugging nodig hebben. Dit probleem deed zich minder vaak voor dan bij de buitendeuren. Bij de tussendeuren in de door ons geobserveerde stembureaus was er bij 5 van de 11 te hoge drempels niets aan gedaan (alle B-locaties). Bij de deuren naar het stembureau zelfs bij 10 van de 16 te hoge drempels niet (4 A-, 5 B- en 1 C-locaties). 15 voorzitters (4%) misten binnen een drempeloverbrugging, 5 hiervan waren voorzitter van een A(+P)-locatie.

8% van de voorzitters (n=27) vond dat er een zware tussendeur was, waarvan 16 keer in een A(+P)-locatie. In een open opmerkingenveld vertelden nog eens 8 voorzitters dat de deur naar de stemruimte zwaar of smal was waardoor kiezers in een rolstoel of scootmobiel niet zelfstandig binnen konden komen. 5 voorzitters hebben tijdens de verkiezingsdag de deur vastgezet, zodat kiezers deze niet meer zelf open hoefden te doen.

Bij 12 geobserveerde locaties (waarvan 5 A-locaties) was de aanwezige vloerbescherming niet, niet goed of niet over de volle lengte afgeplakt. Ook 11 voorzitters (3%) merkten op dat vloerbescherming en/of matten loslagen. 3 voorzitters maakten expliciet een opmerking over het door de gemeente neergelegde zeil: “Er ontstonden veel plooien in het zeildoek. Hierover struikelden mensen bijna”.

Tabel 6.13- Enquête: obstakels binnen

Betreedbaar	Type locatie Bron	A	AP	B	C	X	Totaal
Zware tussendeur	Enquête	12	4	6	1	4	27 (8%)
Geen drempeloverbrugging bij een tussendeur	Observaties	4	0	10	1	-	15
Geen drempeloverbrugging bij een tussendeur	Enquête	4	1	4	4	2	15 (4%)
Matten en/of andersoortige vloerbescherming lagen los	Observaties	5	0	6	1	-	12
Matten en/of andersoortige vloerbescherming lagen los	Enquête	4	1	5	0	1	11 (3%)

Overige onderwerpen betreedbaar: slechte ervaringen met alternatieve routes

Het uitgangspunt voor de toegankelijkheid van elk stembureau is dat de entree voor alle kiezers dezelfde is. Een alternatieve entree voor mensen met rollators, rolstoelen of scootmobielen moet worden vermeden. Toch was in een aantal van de door ons bezochte stemlocaties een dergelijke alternatieve route beschikbaar, omdat bij voorbaat duidelijk was dat de hoofdroute voor mensen met een lichamelijke beperking niet voldeed. Onze ervaringen met alternatieve routes zijn echter slecht.

Soms was er een achteringang, maar was die op slot, ‘omdat de kinderen de school niet via die deur uit mogen’. Ook kwamen we in een alternatieve rolstoelroute een ingang tegen met een drempel van 10 cm die niet was overbrugd. In stemlocaties kwam het voor dat de lift je voerde naar de verdieping waar het stembureau was, waar je dan alsnog een paar treden af moest om in het stembureau te komen. Een paar keer vonden we dat de weg vanuit de lift gebarricadeerd was. Dat kan door bijzondere ‘mobielen’, maar ook was eenmaal de gang vanuit de lift afgesloten door de daar opgestelde stemhokjes.

Gemelde problemen en voorgestelde oplossingen

9 kiezers meldden een probleem over betreedbaarheid bij een voorzitter. Het vaakst meldden zij dat er geen (goede) drempeloverbrugging was (5 keer) en dat deuren te zwaar of te smal waren (3 keer).

Voorzitters deden 60 voorstellen voor een aanpassing op de betreedbaarheid. Deze gaan voor het grootste deel over het plaatsen van drempeloverbruggingen (30 keer) en het aanpassen (open zetten, automatiseren) van deuren (18 keer). Acht keer werd voorgesteld om de aanwezige drempeloverbrugging te vervangen door een meer deugdelijke. Voorzitters van B-locaties stelden relatief vaak aanpassingen voor , deze gingen met name over het plaatsen van drempeloverbruggingen.

Tabel 6.14 - Enquête: gemelde problemen op de betreedbaarheid

Gemelde problemen	Aantal
Geen (goede) drempeloverbrugging	5
Vloerbescherming niet goed	1
Deur (smal, zwaar, draaideur)	3
Totaal	9

Tabel 6.15 - Enquête: voorgestelde oplossingen voor de betreedbaarheid

Voorgestelde oplossingen	Aantal
Drempeloverbrugging plaatsen	30
Deugdelijke drempeloverbrugging	8
Deuren openzetten / aanpassen / minder zwaar	19
Andere vloerbescherming	3
Totaal	60

Oordeel over betreedbaar

Stemlocaties zijn redelijk goed betreedbaar. Echter de A(+P)-locaties, waarvan de gemeente stelt dat deze voor kiezers in een rolstoel geheel toegankelijk zijn, zijn zeker niet in alle gevallen goed betreedbaar.

62 voorzitters van A(+P)-locaties, dat is 26% van het aantal A(+P)-voorzitters, constateerden bijzonderheden ten aanzien van betreedbaarheid. Ook wij constateerden in 13 van de 30 geobserveerde A(+P)-locaties een probleem. Niet-overbrugde drempels, zware deuren, niet goed vastzittende vloerbescherming en niet-toegankelijke alternatieve routes hinderen kiezers met een lichamelijke beperking om zelfstandig de stemlocatie te betreden. Deze onderwerpen zijn ook door kiezers met een beperking bij de voorzitters van stembureaus kenbaar gemaakt. Voorzitters doen voorstellen om bij volgende verkiezingen met name iets te doen aan het overbruggen van (te) hoge drempels en het aanpassen van zware deuren.

Bruikbaar

Op basis van de gehanteerde criteria waren 15 van de 80 geobserveerde stembureaus goed bruikbaar (zie tabel 6.16). 65 bureaus hadden een of meerdere problemen ten aanzien van bruikbaarheid. Dit waren 22 A-locaties, 40 B-locaties en 3 C-locaties. Bij 60 locaties hebben we een probleem geconstateerd, bij 4 locaties twee problemen en bij 1 locatie drie of meer problemen. 78% van voorzitters vond dat zich geen bijzonderheden hebben voorgedaan ten aanzien van de bruikbaarheid. De overige 22% heeft een of meerdere bijzonderheden aangegeven. 4 kiezers meldden bij ons een probleem met de bruikbaarheid van de stemruimte. Hieronder werken we de verschillende onderdelen van de bruikbaarheid verder uit.

Tabel 6.16 - Bruikbaarheid per type locatie

Bruikbaar	Type locatie Bron	A(+P)	B	C	X	Totaal
Geen bijzonderheden	Observaties	8	6	1	-	15
Geen bijzonderheden	Enquête	187	40	17	25	269 (78%)
Wel bijzonderheden	Observaties	22	40	3	-	65
	Enquête	47	13	2	12	74 (22%)
	Meldingen	2	2	0	-	4

Niet veel problemen in stemruimte, behalve stoelen

In de ruimte waar het stembureau was, hebben we relatief weinig problemen geconstateerd. De ruimte om te manoeuvreren met een rolstoel tussen de stemtafel, het stemhokje en de stembus voldeed bijna overal aan de eisen die daaraan gesteld zijn. Daarentegen vond 10% van de voorzitters dat de manoeuvreerruimte bij het stemhokje krap was en 6% dat de manoeuvreerruimte bij de stemtafel krap was. 6 voorzitters hebben gedurende de verkiezingsdag de stemruimte aangepast om meer ruimte te creëren voor kiezers in een rolstoel of scootmobiel.

Alle stemhokjes hebben een verplaatsbaar blad, dat desgewenst lager kan worden gelegd voor een persoon in een rolstoel. Opvallend is dat dit niet bij alle voorzitters bekend lijkt te zijn; 4 van hen gaven aan dat er geen laag schrijfblad aanwezig was. Ook melde een kiezer bij ons dat er in zijn of haar stembureau geen stemhokje met een laag schrijfblad was.

Een leesloep was in alle geobserveerde locaties aanwezig, zij het niet altijd op de tafel van de voorzitter. De leesloep was ook volgens alle voorzitters aanwezig, op 1 na. 3 keer was de lamp in de leesloep kapot.

Lang niet altijd waren er stoelen aanwezig om even op te kunnen zitten. In 28 van de door ons geobserveerde stembureaus was dat het geval. En als er wel stoelen waren, hadden die meestal (in 34 van de 52 bureaus) geen armleuningen, waardoor het voor iemand met een lichamelijke beperking lastig is om uit die stoel op te staan. 5% van de voorzitters vond dat er weinig stoelen in hun stemruimte aanwezig waren. 1 kiezer die bij ons een melding deed, gaf aan een stoel gemist te hebben: "Als je scootmobiel afhankelijk bent, kan je niet vanuit je scootmobiel stemmen. Voor iemand met een fysieke beperking in de sta-functie kan dit heel problematisch zijn. Er was ook geen mogelijkheid om even op een krukje of stoel te kunnen gaan zitten" (kiezer A-locatie, Stadsdeel Zuid).

Tabel 6.17 - Bijzonderheden bruikbaarheid

Bruikbaar	Type locatie Bron	A	AP	B	C	X	Totaal
Krappe manoeuvreerruimte bij het stemhokje	Observaties	2	0	2	0	-	4
Krappe manoeuvreerruimte bij het stemhokje	Enquête	12	12	6	1	4	35 (10%)
Krappe manoeuvreerruimte bij de stemtafel	Observaties	0	0	2	0	-	2
Krappe manoeuvreerruimte bij de stemtafel	Enquête	8	3	5	1	2	19 (6%)
Weinig stoelen aanwezig in de stemruimte	Observaties	9	0	18	1	-	28
Weinig stoelen aanwezig in de stemruimte	Enquête	9	0	4	1	4	18 (5%)
1 op de 5 aanwezige stoelen heeft armleuningen	Observaties	8	1	8	1	-	18
Het lage schrijfblad was niet onderrijdbaar met een rolstoel	Enquête	2	9	1	0	2	14 (4%)
Geen laag schrijfblad aanwezig	Enquête	0	0	1	0	3	4 (1%)
De lamp in de leesloep was kapot	Enquête	1	0	0	0	2	3 (1%)
De leesloep was afwezig/ kwijt	Enquête	1	0	0	0	0	1 (0%)

Overige onderwerpen bruikbaar: hoge stembussen en krappe hokjes

Een probleem is de hoogte van de Amsterdamse stembussen: kiezers ervaren dat je vanuit een rolstoel niet bij de gleuf kunt waar je stembiljet in moet. Voorzitters hebben hen regelmatig geholpen met het stembiljet in de stembus gooien (zie hoofdstuk 6.5). De landelijke checklist van PBTconsult schrijft een maximale hoogte van 110 cm voor en de gemeente Amsterdam zegt hieraan te voldoen.

4% van de voorzitters constateerde dat het schrijfblad van het stemhokje niet onderrijdbaar was. In een opmerkingenveld schreven 11 voorzitters dat dit met name het geval was voor mensen met een grote rolstoel of een scootmobiel. Ook één van de kiezers die bij ons een melding maakte, paste met zijn/haar elektrische rolstoel met werkblad niet in het stemhokje. 5 voorzitters vonden de stemruimte zelf erg krap, wat weer effect had op de manoeuvreerruimte.

Gemelde problemen en voorgestelde oplossingen

6 kiezers meldden een probleem over de bruikbaarheid bij een voorzitter. Het vaakst meldden zij dat het stemhokje te smal was voor een scootmobiel of grote rolstoel (3 keer) en dat het licht niet goed was (2 keer).

Voorzitters deden 30 keer een voorstel voor een aanpassing op de bruikbaarheid. Het vaakst stelden ze voor om een grotere stemruimte te regelen (11 keer) en om bredere stemhokjes beschikbaar te stellen (10 keer). Beide voorstellen hebben te maken met toegankelijkheid voor scootmobielen en grote rolstoelen. Het relatief grote aantal voorstellen van voorzitters van A+P-locaties is opvallend: 19% van het totaal aantal A+P-voorzitters dat de enquête invulde pleitte voor meer ruimte in het stembureau.

Tabel 6.18 - Enquête: gemelde problemen voor de bruikbaarheid

Gemelde problemen	Aantal
Licht in stemhokje niet goed	2
Te smal stemhokje (scootmobiel, grote rolstoel)	3
Krappe stemruimte (manoeuvreren)	1
Totaal	6

Tabel 6.19 - Enquête: voorgestelde oplossingen voor de bruikbaarheid

Voorgestelde aanpassingen	Aantal
Grotere stemruimte (meer manoeuvreerruimte)	11
Breder stemhokje (scootmobiel, grote rolstoel)	10
Beter licht	2
Stoelen	3
Extra stemhokje met laag blad	2
Bruikbaar overig (handzame stembiljetten, lagere stembus)	2
Totaal	30

Oordeel over bruikbaar

De stemruimte was over het algemeen goed bruikbaar. De afwezigheid van stoelen (met leuning) is het grootste probleem. Dit is relatief gemakkelijk op te lossen.

In 62 locaties hebben we een probleem met de stoelen geconstateerd. Wanneer we de afwezigheid van stoelen (met leuning) buiten beschouwing laten, dan zijn 73 van de door ons geobserveerde stemruimtes bruikbaar. Uit de enquête blijken problemen met de manoeuvreerruimte, veelal doordat de stemruimte zelf klein was. Stemhokjes zijn te krap voor mensen in een scootmobiel. Ook door kiezers gemelde problemen en door voorzitters voorgestelde oplossingen gaan met name over de ruimte in het stembureau en breedte van het stemhokje. Relatief veel voorzitters van A+P-locaties benadrukken de noodzaak van meer ruimte. Bij de stemhokjes heeft de gemeente wettelijk gezien alleen de verplichting om deze toegankelijk te maken voor kiezers in een rolstoel. De gemeente lijkt hierbij geen rekening te houden met grote (elektrische/verhoogde) rolstoelen.

Hulp door leden van het stembureau

Leden van stembureaus ondersteunen kiezers gedurende de dag bij het uitoefenen van hun kiesrecht. Stembureauleden zijn wettelijk gemachtigd om kiezers met een lichamelijke beperking in het stemhokje te helpen met het uitbrengen van hun stem. De gemeente gaat ervan uit dat leden ook andersoortige hulp geven. Daarom deelt de gemeente bij ieder stembureau een extra lid in, die bij de ingang staat. , En de gemeente Amsterdam duidt B-locaties aan als 'rolstoeltoegankelijk met hulp'. Deze hulp kan inhouden: het duwen van iemand in een rolstoel wanneer de hellingbaan te steil is, het openhouden van een deur of nemen van een moeilijk te maken bocht. Ook deze hulp kan geboden worden door een lid van het stembureau maar in beginsel is een B-locatie een locatie die toegankelijk is voor een lichamelijk beperkte als hij of zij zelf hulp meeneemt.

Hulp die stembureauleden gedurende de verkiezingsdag leveren, houdt echter veel meer in dan de hiervoor genoemde vormen, zo blijkt uit onze enquête.

Hoe vaak en aan wie is hulp geboden?

In 55% van de stembureaus is door leden van het stembureau hulp geboden aan een of meerdere kiezers. Relatief gezien werd vaak hulp geboden in A+P-locaties; 71% van de voorzitters van A+P-locaties heeft hulp geboden. Het is opvallend dat voorzitters van B-locaties ongeveer even vaak hulp boden als voorzitters van A-locaties en C-locaties (zie tabel 6.20). Omdat B-locaties 'rolstoeltoegankelijk met hulp' zijn, zou daar naar verwachting meer hulp benodigd zijn dan in de geheel rolstoeltoegankelijke A(+P)-locaties en de niet-toegankelijke C-locaties.

De drie groepen kiezers met een beperking die het meest gebruik hebben gemaakt van stembureaus zijn kiezers met een rollator, kiezers in een rolstoel en kiezers in een scootmobiel. We hebben de voorzitters de vraag gesteld ‘Aan welke groep kiezers met een beperking hebben u en de leden van uw stembureau het vaakst hulp verleend?’ Van de voorzitters heeft 31% het vaakst hulp verleend aan kiezers met een visuele beperking, 23% aan kiezers met een rollator of looprek, 14% aan kiezers in een rolstoel en 12% aan kiezers in een scootmobiel. In bijna de helft van de stembureaus werden minder dan 5 kiezers geholpen. In 4 stembureaus heeft men meer dan 25 kiezers geholpen (zie tabel 6.21).

Tabel 6.20 – Enquête - hulp geboden per type locatie

Type locatie Hulp geboden?	A	AP	B	C	X	Totaal
Ja	53%	71%	51%	47%	43%	55%
Nee	42%	28%	47%	42%	57%	41%
Weet ik niet/missing	5%	1%	2%	11%	0%	3%
Totaal (n)	100%(159)	100%(75)	100%(53)	100%(19)	100%(37)	100% (343)

Tabel 6.21 – Enquête - aantal geholpen kiezers per type locatie

Hoe vaak is hulp geboden?	Totaal
Aan 1-2 kiezers	90 (48%)
Aan 3-5 kiezers	56 (30%)
Aan 6-10 kiezers	27 (14%)
Aan 10-25 kiezers	8 (4%)
Aan > 25 kiezers	4 (2%)
Aantal niet-gespecifieerd	4 (2%)
Totaal	189 (100%)

Welke hulp is geboden?

185 voorzitters hebben de hulp die in hun stembureau geboden is nader gespecificeerd. Deze zijn samengevat en gecategoriseerd in tabel 6.22.

Ten aanzien van bereikbaarheid, hield de hulp het vaakst in dat kiezers begeleid werden op de looproute naar de stemruimte. Voorzitters van A(+P)-locaties hoefden op de looproute relatief gezien minder vaak hulp te geven. Op het gebied van betreedbaarheid hielden voorzitters het vaakst deuren open.

Het overgrote deel van de geboden hulp vond plaats in de stemruimte (bruikbaar). Het vaakst is hulp geboden bij het bewegen in de stemruimte, 57 voorzitters hebben dit gedaan. Meestal was dit in B-locaties. 51 voorzitters boden hulp bij het hanteren van de leesloep, 47 bij het invullen van het stembiljet en 41 bij het open- en dichtvouwen van het stembiljet. De eerste twee vormen van hulp werden relatief gezien vaker geboden door voorzitters van A(+P)-locaties , het helpen vouwen van de stembiljetten werd op A(+P)- en B-locaties ongeveer even vaak genoemd .

Sommige vormen van hulp staan los van de rolstoeltoegankelijkheid van een locatie. Dit betreft bijvoorbeeld hulp bij het aanreiken en vasthouden van benodigdheden en hulpmiddelen en het geven van hulp bij het stemproces. We zien dat voorzitters van A(+P)-locaties deze vormen van hulp relatief vaker hebben geboden dan voorzitters van B-locaties. Mogelijk kwamen in de A(+P)-locaties meer mensen met een beperking stemmen dan in de B- en C-locaties, waardoor voorzitters op meer manieren hulp geboden hebben.

Andere vormen van hulp zou je niet of nauwelijks verwachten in een rolstoeltoegankelijke locatie. Dit betreft bijvoorbeeld begeleiding op de looproute naar de stemruimte, het openhouden van deuren en kiezers over drempels heen helpen. Ondanks dat voorzitters van A(+P)-locaties deze typen hulp minder vaak hebben gerapporteerd dan voorzitters van B-locaties, is nog altijd op zo'n 5-7% van de A(+P)-locaties deze hulp nodig geweest. Dit duidt erop dat sommige A(+P)-locaties toch minder toegankelijk zijn voor kiezers met een lichamelijk beperking dan de kwalificatie van de gemeente suggereert.

Vaak is door leden van het stembureau hulp geboden bij het bewegen in de stemruimte. Uit opmerkingen van voorzitters is op te maken dat leden van het stembureau kiezers met een rollator of scootmobiel ondersteunden bij het lopen, rolstoelen duwden en manoeuvreerruimte creëerden. Ondanks dat veel stemruimten relatief klein en overzichtelijk zijn, wijst de hoeveelheid geboden hulp (in alle typen locaties) erop dat het bewegen vanaf de deur van de stemruimte naar het stemhokje en de stembus lang niet altijd niet zonder obstakels is voor mensen met een fysieke beperking.

Tabel 6.22 - Enquête: welke hulp is geboden

	Welke hulp	Totaal	A	AP	B	C	X
Bereikbaar	Begeleiden op looproute	21	7	1	7	6	0
Bereikbaar	Lift repareren	1	0	1	0	0	0
Betreedbaar	Deuren openhouden	9	7	0	2	0	0
Betreedbaar	Over drempel heen helpen	4	2	0	2	0	0
Bruikbaar	Stembiljetten open en dicht vouwen	41	17	15	6	0	3
	Bewegen in de stemruimte (ondersteunen / begeleiden naar stemhokje en stembus, duwen rolstoel, manoeuvreerruimte creëren)	57	22	17	12	2	4
	Invullen stembiljet (invullen, aanwijzen waar kandidaat van keuze staat, voorlezen)	47	25	13	3	0	6
	Stoel beschikbaar stellen	7	4	2	0	0	1
	Verlagen schrijfblad	14	4	4	1	1	4
	Aanreiken/vasthouden leesloep	51	20	18	4	2	7
	Stembiljet in (te hoge) stembus doen	9	4	4	0	0	1
	Plek creëren om buiten hokje te stemmen	2	1	1	0	0	0
	Aanreiken/hanteren potlood	6	3	1	2	0	0
	Vloerbescherming rechtgetrokken	1	0	0	1	0	0
Algemeen	Algemene ondersteuning verleen (niet nader gespecificeerd)	21	11	8	1	0	1
Algemeen	Toelichten stemproces/-biljet	26	9	7	7	0	3

Hulp aan blinden en slechtzienden

In 83% van de stembureaus is de leesloep gebruikt en in 14% niet. In 66% (n=226) van de stembureaus is de leesloep 1 tot 5 keer gebruikt, in 13% stembureaus (n=43) 6 tot 10 keer en in 5% stembureaus (n=16) meer dan 10 keer.

Behalve het beschikbaar stellen van de leesloep zijn er voor blinden en slechtzienden weinig andere maatregelen getroffen om voor hen het stemmen toegankelijker te maken. In 7 stembureaus waren traptreden goed zichtbaar gemarkeerd, in 3 stembureaus waren buiten geleidelijnen aangebracht en ook in 3 stembureaus waren binnen geleidelijnen aangebracht. Op 1 stemlocatie was het mogelijk om te stemmen met een stemmal met audio ondersteuning.

In de enquête hebben we gevraagd of er qua toegankelijkheid iets aan het stembureau moet worden aangepast voor een volgende verkiezing en, zo ja, wat. 7 voorzitters raadden aan om bij toekomstige verkiezingen voorzieningen te regelen voor mensen met een visuele beperking.

Een van de kiezers die bij ons een melding deed, heeft een visuele beperking. Deze kiezer gaf aan dat het belangrijk is om een extra groot formaat kieslijst op te hangen én dit op een rustige plek te doen zodat een vertrouwenspersoon ongestoord kan vertellen op welke lijst en plaats de voorkeurskandidaat van de kiezer staat.

Eigen initiatief leidt tot leuke oplossingen

De toegang en de inrichting van stemlocaties liggen voor een deel vast. Voor een deel kan en moet er geïmproviseerd worden door de leden van het stembureau. Zoals deuren met een dranger; die moeten openstaan. Dat kan door er dingen tegenaan te zetten. Dat verspert soms de toegang voor rolstoelers. Maar een touwtje is ook een oplossing. Op veel plekken staan de vrijwilligers van het stembureau op de verkiezingsdag voor de deur om mensen de weg te wijzen of op een andere manier te helpen. Bij een aantal door ons bezochte locaties, hadden medewerkers een vriendelijk briefje op de deur gehangen voor mensen die slecht ter been zijn. Zie figuur 7 voor een aantal improvisaties van stembureauleden.

Stoelen voor de stemruimte moeten soms van elders komen. Dan kan je ook gebruikmaken van de mogelijkheden ter plekke. Zoals de hiernaast afgebeelde ‘majesteitelijke stoelen’, zoals een van onze medewerkers die noemde.

Toegankelijkheid van stemlocaties

Stemlocaties minder toegankelijk dan gemeente communiceert

Niet alle Amsterdamse stemlocaties zijn geheel toegankelijk voor kiezers met een lichamelijke beperking. Ook niet alle stemlocaties zijn geheel toegankelijk voor kiezers in een rolstoel, zoals de Kieswet voorschrijft en de gemeente Amsterdam nastreeft. De minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties en de gemeente Amsterdam onderkennen dat volledige toegankelijkheid van alle locaties lastig te realiseren is. De gemeente streeft ernaar om voor elke kiesgerechtigde een stembureau op loopafstand te hebben. De gemeente Amsterdam richt daarom veel stemlocaties in niet-openbare gelegenheden in. Bijvoorbeeld in galeries, musea en hotels. Op deze locaties heeft de gemeente de toegankelijkheid voor kiezers met een lichamelijke beperking niet altijd in de hand; eigenaren geven soms geen toestemming om bepaalde voorzieningen aan te brengen.

Tegelijkertijd claimt de gemeente Amsterdam dat op 20 maart 2019 74% van de stemlocaties volledig toegankelijk was voor kiezers met een lichamelijke beperking, 21% toegankelijk was met hulp en 5% niet-toegankelijk was voor kiezers met een lichamelijke beperking. Uit ons onderzoek blijkt dat de gemeente het aantal volledig toegankelijke locaties te hoog inschat.

Uit onze observaties komt naar voren dat 7 van de 80 bezochte locaties geheel toegankelijk zijn (4 A-locaties en 3 B-locaties). In 73 stemlocaties is iets aan de hand op de bereikbaarheid, betreedbaarheid en/of bruikbaarheid (26 A-locaties, 43 B-locaties en 4 C-locaties). Bij 16 locaties hebben we 1 probleem geconstateerd, bij 12 locaties 2 problemen, bij 15 locaties 3 problemen, bij 9 locaties 4 problemen en bij 21 locaties 5 of meer problemen.

Zoals vermeld in paragraaf 6.4.1 ontbraken in veel locaties stoelen dan wel stoelen met armleuningen. Wanneer we voor de stoelen corrigeren dan zijn 19 stemlocaties geheel toegankelijk (12 A-locaties, 7 B-locaties). In 61 locaties is er dan altijd nog iets aan de hand (18 A-locaties, 39 B-locaties en 4 C-locaties) waardoor ze niet-geheel toegankelijk zijn. Voor de niet-rolstoeltoegankelijke C-locaties en tot op bepaalde hoogte ook voor de B-locaties (toegankelijk met hulp) is dit te verklaren. Echter van de A-locaties mag volgens de gemeente Amsterdam verwacht worden dat deze geheel rolstoeltoegankelijk zijn. Uit onze observaties blijkt dit niet het geval te zijn.

De uitkomsten van de enquête bevestigen bovenstaand beeld. 343 van de 470 voorzitters van stembureaus vulden onze enquête in. Van hen meldde 38% geen bijzonderheden op het gebied van toegankelijkheid. 62% meldde wel bijzonderheden. Dat is ook het geval bij de locaties die volgens de gemeente toegankelijk zijn. 55% van de voorzitters van A(+P)-locaties meldde bijzonderheden op het gebied van toegankelijkheid. Daarnaast gaf 15% van alle voorzitters aan dat een of meer kiezers met een lichamelijke beperking problemen hebben ondervonden. 35% van alle voorzitters vond dat er qua toegankelijkheid iets aan het stembureau moet worden aangepast voor een volgende verkiezing.

Ook hier geldt dat voor de niet-rolstoeltoegankelijke C-locaties en deels ook voor de B-locaties (toegankelijk met hulp) de gemelde bijzonderheden, problemen en gewenste aanpassingen te verklaren zijn. De reacties van de voorzitters van de A(+P)-locaties bevestigen het uit onze observaties ontstane beeld dat deze locaties veel minder toegankelijk zijn dan de gemeente Amsterdam communiceert.

Onderscheid in drie typen locaties zegt te weinig

De gemeente Amsterdam maakt onderscheid tussen drie typen stemlocaties. A(+P)-locaties zijn 'geheel rolstoeltoegankelijk' (waarbij de +P-locaties ook een gehandicaptenparkeerplaats beschikbaar hebben), B-locaties zijn 'rolstoeltoegankelijk met hulp' en C-locaties zijn 'niet-rolstoeltoegankelijk'. De gemeente communiceert het bestaan van deze typen locaties via internet, de stemkrant en op de stempas. De indeling van een locatie in een van de drie typen is gebaseerd op de fysieke omstandigheden in de stemlocatie. Reeds aangebrachte of aan te brengen (tijdelijke) voorzieningen worden hierin meegenomen. Na afloop van een verkiezing kan uit de evaluatie van de gemeente blijken dat een locatie toch niet aan het toegekende label kan voldoen, of door middel van extra voorzieningen juist een ‘hoger' label kan krijgen. Dan wordt dit meegenomen in de voorbereidingen van de volgende verkiezingen.

Omdat uit openbare bronnen niet precies duidelijk wordt wat het betekent als een locatie 'rolstoeltoegankelijk met hulp' is (B-locatie), hebben wij dit de gemeente gevraagd. Bij deze locaties gaat de gemeente ervan uit dat de kiezer met een lichamelijke beperking zelf hulp meeneemt. Daarnaast kan een stembureaulid eventueel een kiezer met een lichamelijke beperking helpen, voor zover mogelijk en indien gewenst, maar deze hulp is niet gegarandeerd. Voor de volledige reactie van de gemeente, zie voetnoot.

In paragraaf 6.6.1 constateerden we al dat de A(+P)-locaties lang niet allemaal geheel rolstoeltoegankelijk zijn. Tegelijkertijd zijn er ook B-locaties die op basis van onze observaties en de enquête onder voorzitters wél geheel toegankelijk zijn voor kiezers in een rolstoel. Voor B-locaties geldt ook dat een kiezer in beginsel zelf hulp mee moet nemen. Wanneer een kiezer dit niet doet en er ook geen hulp vanuit het stembureau beschikbaar is, is een B-locatie dus doorgaans niet toegankelijk voor iemand in een rolstoel. Dit alles roept vragen op over de bruikbaarheid van de gebruikte indeling, de mate waarin die indeling onderscheidend is en voor kiezers hanteerbaar is.

De uitvoering van tijdelijke voorzieningen beïnvloedt toegankelijkheid negatief

Op de verkiezingsdag waren op veel locaties tijdelijke voorzieningen aangebracht. Bijvoorbeeld overbruggingen van drempels, afdekking van roosters en hellingbanen bij trappen. Ook werden stoelen en bankjes neergezet waar mensen even op kunnen zitten. Al deze voorzieningen zijn bedoeld om de toegankelijkheid voor mensen met een lichamelijke beperking te vergroten.

Tijdens de observaties hebben we regelmatig geconstateerd dat deze aangebrachte voorzieningen op zichzelf een obstakel vormden, omdat zij niet goed aangebracht waren. De uitvoering liet te wensen over, omdat drempeloverbruggingen boven de drempel uitstaken of loslagen en hellingbanen niet sterk genoeg waren. Daarnaast werd kiezers gevraagd op gymzaalbankjes plaats te nemen of op lage fauteuils, van waaruit het moeilijk opstaan is wanneer je niet goed ter been bent. De voorzitters bevestigden ons beeld; ook zij gaven aan dat tijdelijke voorzieningen lang niet altijd deugdelijk waren of zelfs gedurende de verkiezingsdag kapot gingen.

Andersoortige voorzieningen, zoals blauw zeil dat de gemeente als vloerbescherming (met name in gymzalen) aanbracht, had op een aantal locaties veel bobbels en vouwen (zie figuur 9). Kiezers, zowel met als zonder mobiliteitshulpmiddel, struikelden hier bijna over.

Bovenstaande maakt duidelijk dat het aanbrengen van voorzieningen niet voldoende is. Het gaat ook om zorgvuldigheid in de uitvoering om locaties toegankelijker te maken voor kiezers met een lichamelijke beperking.

Amsterdam richt zich op kiezers in een normale rolstoel

De Kieswet gaat over toegankelijkheid van het stemproces voor mensen met een lichamelijke beperking. Hieronder vallen mensen met een beperking aan het bewegingsapparaat, mensen met een visuele beperking en mensen met een auditieve beperking. Een beperking aan het bewegingsapparaat kan velerlei vormen aannemen (van een probleem met het vasthouden van een potlood tot een algehele verlamming) en de hulpmiddelen die mensen gebruiken zijn zeer divers (van een loopstok en rollator tot een volledig elektrische rolstoel).

De drie groepen kiezers met een beperking die het meest gebruik hebben gemaakt van stembureaus zijn kiezers met een rollator, kiezers in een rolstoel en kiezers in een scootmobiel. De gemeente Amsterdam kiest ervoor om stemlocaties toegankelijk te maken voor kiezers in een rolstoel. Veel van de aanpassingen en (tijdelijke) voorzieningen die de gemeente aanbrengt voor rolstoelgebruikers bij stemlocaties zijn ook geschikt voor kiezers in een scootmobiel of kiezers met een rollator. Maar dit geldt niet voor alle (tijdelijke) voorzieningen. Zo moeten drempel- en hoogteoverbruggingen meer gewicht kunnen dragen willen zij geschikt zijn als voorziening voor een scootmobiel. En waar een rolstoel vrij gemakkelijk over niet-goed afgeplakte, losliggende en/of bobbelige vloerbescherming kan bewegen, geldt dat niet voor kiezers met een rollator.

Tegelijkertijd houdt de gemeente niet met alle rolstoelgebruikers rekening. Uit de bij ons binnengekomen meldingen en uit de enquête blijkt dat de stemhokjes gemaakt zijn op de 'reguliere' rolstoel met handbediening. De hokjes zijn te smal voor kiezers die gebruikmaken van een (vaak grotere) aangepaste en/of elektrische rolstoel. De gebruikte stembussen zijn voor veel rolstoelgebruikers te hoog.

Voor kiezers met een visuele beperking zijn op de meeste stemlocaties geen fysieke aanpassingen gedaan. De Oogvereniging en Koninklijke Visio hebben op één stemlocatie in Nieuw-West stemmen met audio-ondersteuning en een stemmal mogelijk gemaakt. Voorzitters van stembureaus gaven aan het vaakst hulp verleend te hebben aan kiezers met een visuele beperking. Ook deden zij suggesties om bij toekomstige verkiezingen de stemlocaties toegankelijker te maken voor mensen met een visuele beperking.

Informatievoorziening

Beoordelingskader

Voorafgaand aan de verkiezingen van 20 maart 2019 verspreidde de gemeente Amsterdam informatie over toegankelijkheid van stemlocaties via de gemeentelijke website en lokale media, zoals de speciale verkiezingseditie van de stadsdeelkrant. We hebben bekeken of deze informatie tijdig, vindbaar, volledig en leesbaar was. Daarvoor gebruikten we het volgende beoordelingskader.

Norm: Tijdig
Operationalisering: De informatie is bekendgemaakt op of voor de vooraf gecommuniceerde verschijningsdatum, of minstens een week voor de verkiezingen.

Norm: Vindbaar
Operationalisering: De informatie is vindbaar via opvallend weergegeven werkende links op digitale bronnen.

Norm: Volledig
Operationalisering: Er is informatie over alle stemlocaties wat betreft fysieke toegankelijk- heid voor mensen die zich met een hulpmiddel moeten verplaatsen.

Norm: Leesbaar
Operationalisering: De informatie is leesbaar voor iedereen met een fysieke beperking, ook voor blinden en slechtzienden.

Tijdig

Inzake vijf onderwerpen gingen we na of de informatie erover tijdig door de gemeente is verspreid. De vijf onderwerpen zijn het overzicht van de stemlocaties, welke locaties toegankelijk waren, algemene informatie over stemmen en informatie over stemmen voor blinden en slechtzienden en voor mensen met een verstandelijke beperking. We stelden vast op welke dag volgens de gemeente de informatie bekend zou worden en op welke dag dit daadwerkelijk gebeurde. Als vooraf geen datum bekend was gemaakt, gingen we na of de informatie ten minste een week voor de verkiezingen bekend was gemaakt.

Tabel 7.1 - Toetspunten tijdig

Soort info	Locatie	Datum vooraf gecommuniceerd	Datum werkelijke verschijning
Overzicht stemlocaties	Website	Half februari	4 maart
	Verkiezingskrant	Rond 7 maart	5-7 maart
	Kaart	Rond 7 maart	7 maart
Welke locaties zijn rolstoeltoegankelijk	Maps.amsterdam.nl	Half februari	7 maart
	Stempas	27-2 t/m 6-3	27-2 t/m 6-3
	Verkiezingskrant	Rond 7 maart	5-7 maart
Algemene informatie over stemmen	Via link vanaf website	Niet	12 februari
Informatie over stemmen voor blinden en slechtzienden	Website (evt. via link)	Niet	7 maart
Informatie over stemmen voor mensen met verstandelijke beperking	Website (evt. via link)	Niet	25 februari

Vooraf maakte de gemeente bekend dat informatie over de stemlocaties en over de toegankelijkheid van de stemlocaties vanaf half februari 2019 op de website van de gemeente zou staan. Dit is niet gelukt. Op 25 februari stond op de website dat deze overzichten vanaf eind februari op de website zouden staan. Uiteindelijk werden ze op 4 maart gepubliceerd. In dezelfde week verspreidde de gemeente de verkiezingskrant met de kandidatenlijsten en de stembureaus. Over de toegankelijkheid van de stembureaus was toen nog geen duidelijkheid. Weliswaar stond op de stempas of het dichtstbijzijnde stembureau in je buurt rolstoeltoegankelijk was, maar verder was er nog geen informatie. De link op de website van de gemeente naar de kaart met de toegankelijkheid van de stemlocaties werkte vanaf 7 maart.

Algemene informatie over stemmen stond al vanaf half februari op de website van de gemeente. Voor mensen met een visuele beperking was er alleen informatie over de mogelijkheid om in Amsterdam op één stembureau met een stemmal te stemmen. Veel concretere informatie publiceerde de gemeente op 7 maart. Dit betrof zowel informatie over het stemmen met de stemmal als informatie over de kandidatenlijsten in gesproken vorm.

Vanaf 25 februari stond er laagdrempelige informatie over stemmen op de website van de gemeente. Via een link kon je een filmpje van ProDemos bekijken.

Vindbaar

In de vier weken voorafgaand aan de verkiezingen op 20 maart 2019 toetsten we of de informatie, die de gemeente digitaal verspreidde, vindbaar was.

Tabel 7.2 - Toetspunten vindbaar

Onderwerp	Week 8	Week 9	Week 10	Week 11
Digitale links werken	ja	ja	nee	ja
Digitale links zijn opvallend	niet bijzonder	niet bijzonder	niet bijzonder	niet bijzonder

In februari waren er al digitale links op de website van de gemeente over stemmen in het algemeen en stemmen met een beperking. De links werkten, maar vielen in de grijze massa van de webpagina's van de gemeente weinig op. Dat laatste veranderde ook niet meer.

Op 4 maart publiceerde de gemeente veel nieuwe informatie over de stemlocaties en de toegankelijkheid ervan. De link naar de kaart, waarop de toegankelijkheid van elk afzonderlijk stembureau was opgenomen, werkte niet. Ook via maps.amsterdam.nl was de kaart niet te vinden. Alleen via een combinatie van de juiste trefwoorden kon je via Google de kaart vinden. Vanaf 7 maart werkte de link naar de kaart wel.

Volledig

De volledigheid van de informatie over de fysieke toegankelijkheid van stemlocaties toetsten we op de stempas en op de overzichten van Toetspunten volledigstemlocaties op lijsten in de speciale verkiezingskrant en op de digitale kaart.

Toetspunten volledig

Stempas
Overzicht op lijst of digitale kaart

De stempas kent een landelijk format, dat door het Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties wordt vastgesteld. De indeling van de stempas is dusdanig, dat er weinig extra informatie opgenomen kan worden. Op de stempas was vermeld of het dichtstbijzijnde stembureau in je buurt rolstoeltoegankelijk was, al dan niet met hulp. Als dat niet zo was, stond er niets. Dan moest je het verder uitzoeken met behulp van het overzicht van toegankelijke stemlocaties. Er is niet voor gekozen om op de stempas met een symbool te werken. Die mogelijkheid is wel in discussie geweest.

Op de lijst met het overzicht van de stemlocaties en op de kaart met de stemlocaties gaf de gemeente met een zelfgekozen aanduiding aan of een stemlocatie rolstoeltoegankelijk was (A), rolstoeltoegankelijk met hulp (B) of niet-rolstoeltoegankelijk (C). Als lezer moest je bovenaan de lijst opzoeken wat elke aanduiding betekende. Vervolgens kon je per stadsdeel, op volgorde van postcode, je stemlocatie opzoeken of de toegankelijke locatie, die het meest dicht bij je in de buurt lag. Op zowel de lijst als de kaart was informatie over alle stemlocaties beschikbaar.

Leesbaar

Of de informatie, die de gemeente verspreidde over de toegankelijkheid Toetspunten leesbaarvan de stemlocaties, leesbaar was, toetsten we aan de volgende punten.

Toetspunten leesbaar

Schreefloos lettertype
Voldoende contrastwaarde
Aanpasbare lettergrootte (digitaal - op papier verwijzing naar)
Met voorleesfunctie (digitaal - op papier verwijzing naar)

Voor mensen met een visuele beperking wordt een tekst beter leesbaar door een schreefloos lettertype te gebruiken met voldoende contrast. Teksten op een website moeten aanpasbaar in grootte zijn en het liefst een voorleesfunctie hebben.

De gemeente gebruikt als standaard lettertype de schreefloze Avenir, zowel op de website als in druk. Op de website van de gemeente is de lettergrootte aanpasbaar, hoewel de toepasbaarheid van de functie wel vragen oproept. Zo is de vindbaarheid afhankelijk van de schermgrootte en is de toelichting, die bij de functie wordt gegeven, niet al te duidelijk.

Of een digitale tekst of afbeelding voldoende contrastwaarde heeft, kan bepaald worden met de richtlijnen die door het World Wide Web Consortium zijn opgesteld. De door de gemeente verspreide informatie voldoet hieraan.

De website van de gemeente heeft geen voorleesfunctie. In de verkiezingskrant verwijst de gemeente wel naar de gesproken kandidatenlijsten en de mogelijkheid om met de stemmal te stemmen, maar niet naar de mogelijkheid om op de website de teksten vergroot te lezen.

Oordeel over informatievoorziening

De informatie over de toegankelijkheid van de stemlocaties is tijdig en volledig verspreid, maar was niet altijd gemakkelijk vindbaar en leesbaar.

De gemeente verspreidde de informatie over de toegankelijkheid van de stemlocaties minstens twee weken voor de verkiezingen, maar niet altijd voor of op de eerder gecommuniceerde datum. De informatie was vindbaar via digitale links, die niet altijd opvielen op een grote volgeschreven webpagina. Volledig was de informatie die de gemeente gaf op de kaart met de toegankelijkheid van de stemlocaties. De stempas laat een dergelijke volledigheid niet toe. Mensen met een lichamelijke beperking moesten in veel gevallen dus wel zelf zoeken naar een stemlocatie waar zij konden stemmen. Wat betreft de leesbaarheid van de informatie ontbreekt een voorleesfunctie bij de gemeentelijke website.

Informatie aan de gemeenteraad

We gingen na op welke wijze het college van B en W de gemeenteraad heeft geïnformeerd over de toegankelijkheid van de stemlocaties. Dit gebeurde ten eerste door de Evaluatie verkiezingen 21 maart 2018, de Reactie raadsvragen en motie 730 van 19 juli 2017 en vervolgens door een Brief van het college van B&W van 1 maart 2019. Daarnaast is de toegankelijkheid van stemlokalen een onderwerp in de jaarlijkse Voortgangsrapportage Toegankelijkheid.

Op grond van de evaluatie van de verkiezingen van 21 maart 2018 stelt het college dat 94% van alle stemlocaties toegankelijk was voor mindervaliden (rolstoeltoegankelijk). 68% van het totaal aantal locaties was zelfstandig toegankelijk voor kiezers in een rolstoel; 26% waren met behulp van stembureauleden toegankelijk. Bij de behandeling van de evaluatie is door de gemeenteraad besloten om € 104.500 extra ter beschikking te stellen ten behoeve van de toegankelijkheid van de stemlokalen.

In de brief van 1 maart 2019 aan de gemeenteraad geeft het college aan dat de gemeente al jaren bezig is om zoveel mogelijk stemlocaties in te zetten die voor lichamelijk beperkten toegankelijk zijn. Bij de selectie van (nieuwe) stemlocaties voor de verkiezingen in 2019 is actief rekening gehouden met de toegankelijkheid en aanvullend zijn waar mogelijk maatregelen getroffen om (extra) locaties toegankelijk te maken. Dit resulteert volgens het college in de volgende mate van toegankelijkheid:

277 stemlocaties (74%) volledig toegankelijk voor kiezers met een lichamelijke beperking (bij de gemeenteraadsverkiezingen in 2018 was dit 68%).
79 stemlocaties (21%) met hulp toegankelijk voor kiezers met een lichamelijke beperking (bij de gemeenteraadsverkiezingen in 2018 was dit 26%).
19 stemlocaties (5%) niet-toegankelijk voor kiezers met een lichamelijke beperking (bij de gemeenteraadsverkiezingen in 2018 was dit 6%).

Het college zegt verder dat een toegankelijkheid van 100% - zoals de Kieswet voorschrijft - voor Amsterdam niet realiseerbaar is. In sommige delen van de stad zijn onvoldoende toegankelijke locaties beschikbaar. Maar, zo schrijft het college: "Sluiting van niet volledig toegankelijke stemlocaties is niet wenselijk, omdat wij zoveel mogelijk iedere kiezer een stembureau op loopafstand aan willen bieden. De toegankelijke stembureaus liggen goed verspreid over de stad waardoor er bijna altijd een toegankelijk stembureau in de buurt te vinden is" (p.2).

Het college wijst erop dat ook de minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties erkent dat er in steden locaties kunnen zijn die niet of lastig toegankelijk te maken zijn. Het betreft stemlocaties in de binnenstad, in een drukke winkelstraat, monumentale panden of locaties die niet in eigendom zijn van de gemeente. Al deze uitzonderingen komen voor in Amsterdam. Ten slotte geeft het college aan dat bij de verkiezingen op 23 mei 2019 zullen de cijfers over toegankelijkheid vergelijkbaar zullen zijn.

Raadsleden hadden in 2017 in een motie het college verzocht om te onderzoeken of het mogelijk is mobiele stembureaus te plaatsen in de binnenstad en bij zorginstellingen. Volgens het college is dat niet mogelijk omdat mobiele stembureaus redelijkerwijs niet aan de nieuwe toegankelijkheidseisen kunnen voldoen. Dit zou namelijk een ingrijpende en kostbare verbouwing van de mobiele stembureaus betekenen.

De Voortgangsrapportage Toegankelijkheid is deels voor en deels na de verkiezingen van 20 maart 2019 door de gemeenteraad besproken. Op 21 maart 2019 zijn vragen gesteld in de commissievergadering over alternatieven voor ontoegankelijke stemlokalen en over toegankelijkheid met hulp. Op 10 april gaf het college hierop een antwoord. Voor de alternatieven wees het naar zijn eerdere brief. Volgens het college betekent toegankelijk met hulp dat een locatie wel toegankelijk is, maar dat men daarvoor wel hulp nodig heeft. Bijvoorbeeld om iemand in een rolstoel een hellingbaan die te steil is op te duwen. Dat kan gebeuren door iemand die de rolstoeler begeleidt. Maar daarnaast voorziet de gemeente bij ieder stembureau in een extra lid van het stembureau die bij de deur staat. Die kan de hulp desgewenst ook verlenen.

Oordeel over informatie aan de gemeenteraad

Het college van B en W heeft de gemeenteraad gegevens verstrekt over de toegankelijkheid van de stemlocaties voor de verkiezingen. Dit gebeurde naar aanleiding van de evaluatie van eerdere verkiezingen, vragen uit de raad en bij de behandeling van de Voortgangsrapportage Toegankelijkheid. Het college verduidelijkte hierbij zijn standpunt dat stemlocaties in Amsterdam niet 100% toegankelijk kunnen worden en ging in op de oorzaken hiervan.

Geraadpleegde personen

Naam	Functie
Rob Kalse	Programmamanager Verkiezingen
Haiko Smid	Plv. Programmamanager Verkiezingen
Bart Weggeman	Beleidsmedewerker mobiliteit en toegankelijkheid, Cliëntenbelang Amsterdam

Bijlagen

Bijlage 1 - Verantwoording observaties

Observaties geven de mogelijkheid om op een gestructureerde manier de stemlocaties zelf te bekijken en ons een meer gedetailleerd en rijker beeld te vormen van de toegankelijkheid. Zo komen mogelijk obstakels (letterlijk/figuurlijk) in beeld maar ook vindingrijke oplossingen die toegankelijkheid in de praktijk beïnvloeden (en die in meldingen, enquêtes en gesprekken wellicht onderbelicht blijven).

Welke items hebben we geobserveerd?
Observaties vonden plaats aan de hand van een observatielijst. Als uitgangspunt voor de observatielijst namen we de Checklist Toegankelijkheidscriteria (versie oktober 2018), van PBTconsult die door het ministerie van BZK is uitgegeven.

We hebben deze checklist op een aantal punten aangepast. Ten eerste kiezen we ervoor om de hoogte van de stembussen niet te observeren in alle stemlocaties, omdat die door heel Amsterdam hetzelfde zijn. Deze observeren we op één locatie. Ten tweede laten we het observeren van de kandidatenlijst achterwege. Ten derde hebben we de formulering van verschillende items zodanig aangepast dat deze altijd te beantwoorden zijn met 'ja' of 'nee'. Hiertoe hebben we de te observeren maatvoeringen (bijvoorbeeld deurbreedte) in de vragen opgenomen, in plaats van in de antwoordmogelijkheden. In vragen over overbrugging van hoogteverschillen hebben we de criteria, waar deze volgens de toelichting op de PBT-checklist aan moeten voldoen, in de vraag opgenomen (anti-slip, sterk, weerbestendig etc.).

Onze uiteindelijke checklist bestond uit drie hoofdonderdelen, elk met vier subonderdelen:

Bereikbaarheid: aanduiding openbare weg, parkeergelegenheid, route openbare weg en entree, route entree en stemruimte. In totaal 19 items;
Betreedbaarheid: buitendeur, tussendeuren, deur stemruimte, matten en vloerbescherming. In totaal 24 items;
Bruikbaarheid: verkeersruimte in stembureau, stoelen, stemhokje, leesloep. In totaal 9 items.

Om de tijdsbesteding per observatie te beperken hebben we ervoor gekozen om hoogtes (bijvoorbeeld of een drempel hoger of lager dan 2 cm was), breedtes (bijvoorbeeld of een looppad breder of smaller dan 120 cm was) en hellingsgraden (van overbruggingen) op het oog te schatten. Dit hebben we ook in de vraagstelling opgenomen.

De aanpassingen zijn gedaan door de bij dit onderzoek betrokken onderzoekers. De checklist is voorafgaand aan de observaties getest op leesbaarheid en begrijpelijkheid. Dit is gedaan door drie collega's die als observator bij het onderzoek betrokken waren.

De herformulering van sommige vragen (bijvoorbeeld: is de overbrugging op het oog niet te steil) heeft tot gevolg dat de observaties op deze items niet-absoluut zijn. Wel geeft een observatie op deze vragen een sterke indicatie dat een locatie niet (of wel) voldoet aan de betreffende toegankelijkheidseis voor mensen met een lichamelijke beperking.

Waar hebben we geobserveerd?
Gezien de beschikbare tijd was het niet haalbaar om alle stemlocaties en -bureaus te bezoeken (375 locaties met gezamenlijk 470 stembureaus). We hebben er daarom voor gekozen om die stembureaus te bezoeken waar de gemeente het type locatie in 2019 anders heeft beoordeeld dan in 2018. Dat kan betekenen dat ze in 2019 een locatie als B-locatie (toegankelijk met hulp) beoordeelde terwijl die in 2018 nog als A-locatie (zelfstandig toegankelijk) werd beoordeeld. Of dat een locatie in 2019 als A-locatie werd beoordeeld terwijl die locatie in 2018 als C-locatie (niet-toegankelijk) stond weergegeven.

Daarnaast hebben we alle nieuwe stembureaus van de gemeente (in 2019 ten opzichte van 2018) bezocht die de kwalificatie 'toegankelijk met hulp' of 'niet-toegankelijk' hebben gekregen. Ten slotte hebben we de te bezoeken locaties willekeurig aangevuld tot 80. We hebben ervoor gekozen om meer B-locaties te bezoeken dan A(+P)-locaties omdat 'toegankelijk met hulp' een zeer diverse categorie is die we goed in beeld wilden krijgen én omdat we vanuit de gemeentelijke categorisering (A = zelfstandig toegankelijk) het idee hadden dat op die locaties weinig tot geen problemen zouden optreden. We hebben slechts 4 C-locaties bezocht omdat die door de gemeente als 'niet-toegankelijk' waren bestempeld.

Hoe hebben we de gemeente geïnformeerd?
Van tevoren hebben we de programmamanagers Verkiezingen geïnformeerd dát we zouden observeren in zo'n 80 stembureaus. We hebben hen niet geïnformeerd over de exacte bureaus waar we zouden gaan observeren. De gemeente Amsterdam heeft op de dag van de verkiezingen alle voorzitters van stembureaus door middel van een brief geïnformeerd dat hun bureau geobserveerd zou kunnen gaan worden.

Hoe hebben de observatoren gewerkt?
Vijf medewerkers van de Rekenkamer Metropool Amsterdam en acht externe medewerkers uit de onderzoekerspool van Onderzoek, Informatie en Statistiek van de gemeente Amsterdam hebben observaties uitgevoerd. Bij de rekenkamer was één achterwacht aanwezig voor vragen.

Alle observatoren hebben de dag voor de verkiezingen gezamenlijk een training van twee uur gevolgd. Tijdens de training kwamen de volgende onderwerpen aan bod:

Achtergrond, doel en opzet onderzoek Toegankelijkheid stemlokalen;
Observatieonderzoek – algemene informatie en valkuilen;
Doel van het observatieonderzoek Toegankelijkheid stemlokalen;
Toelichting van de begrippen bereikbaar, betreedbaar en bruikbaar;
Algemene werkwijze op verkiezingsdag;
Omgang met het observatieformulier;
Gezamenlijk doornemen van het observatieformulier, toelichting per item.

Op de verkiezingsdag verzamelden alle observatoren zich bij de rekenkamer. Na een briefing zijn de observatoren in teams uiteen gegaan. Het eerste bureau is in teams geobserveerd. Opvallende zaken, twijfelpunten en vragen zijn na de eerste observatie doorgebeld aan de coördinator. Na de eerste gezamenlijke observatie, gingen observatoren uiteen en observeerden de aan hen toebedeelde bureaus zelfstandig.

Van elke locatie is een papieren observatieformulier ingevuld. Van opvallende zaken en twijfelpunten zijn foto's gemaakt. Ook was er op het formulier ruimte voor aantekeningen over opvallende zaken, situatiebeschrijvingen en twijfelpunten. Aan het eind van de dag zijn alle observatieformulieren ingeleverd bij de rekenkamer. Twijfelpunten zijn daar besproken aan de hand van de gemaakte foto's en aantekeningen.

Hoe zijn de observaties geanalyseerd?
Alle observatieformulieren zijn ingevoerd in Excel. Het bestand is vervolgens geschoond. Hiertoe zijn observaties die niet gezamenlijk kunnen voorkomen gecorrigeerd. Een voorbeeld is: als een drempel lager is dan 2 cm, hoeft deze niet overbrugd te worden. Daarom is de observatie over de bijbehorende overbrugging weggehaald. Een aantal keer kwam het voor dat een observatie op een item niet genoteerd was. Deze zijn gecorrigeerd naar de voor de gemeente meest positieve uitslag (bijvoorbeeld: als niet is genoteerd of een aanduiding van de stemlocatie leesbaar was, dan is dit gecorrigeerd naar 'de aanduiding is leesbaar'. Af en toe was het vanuit de ingevulde checklist niet direct duidelijk waarom een route binnen of buiten niet vlak en vrij van obstakels was. Dan hebben we de foto's en aantekeningen bekeken en waar nodig de ingevoerde observatie op dat item gecorrigeerd.

Analyses hebben we uitgevoerd in het geschoonde Excel-bestand. Deze analyses waren beperkt tot tellingen (hoe vaak kwam het voor dat een drempel niet overbrugd was, hoe vaak kwam het voor dat er geen parkeerplaats was, etc.). Op basis van een selectie van de geobserveerde items hebben we een totaalscore gemaakt voor de bereikbaarheid, betreedbaarheid en bruikbaarheid van de stembureaus en ten slotte ook voor de totale toegankelijkheid van de stembureaus (zie hoofdstuk 6). Bij deze selectie zijn de aanduidingsborden en de aanwezigheid van een leesloep buiten beschouwing gelaten.

Bijlage 2 - Verantwoording enquête

Wat was het doel?
Het doel van de enquête was om na te gaan welke ervaringen de voorzitters van stembureaus hebben met de toegankelijkheid van hun stembureau.

Hoe is de vragenlijst samengesteld?
De vragenlijst is ontwikkeld door de rekenkamer. De observatie-checklist, de door ons gehouden interviews en documenten van de gemeente Amsterdam hebben als inspiratie voor de vragenlijst gediend. We hebben gevraagd of zich bijzonderheden hebben voorgedaan op bereikbaarheid, betreedbaarheid en bruikbaarheid van het stembureau, en, zo ja, welke dan. Daarnaast hebben we vragen gesteld over hulp die is verleend door leden van het stembureau en over bijzonderheden die zijn gemeld door kiezers. We sloten af met de vraag of er bij toekomstige verkiezingen aanpassingen gedaan zouden moeten worden aan het stembureau en, zo ja, welke dan.

De vragenlijst is op verschillende manieren getest. Er is een informele test uitgevoerd (zelf hardop lezen van de teksten), waardoor de maker zelf een eerste inzicht kreeg in de opleesbaarheid, begrijpelijkheid en beantwoordbaarheid van de vragen. Vervolgens zijn twee interne experts gevraagd de vragenlijst te beoordelen. Daarna is de vragenlijst gedigitaliseerd in het programma Enalyzer en elektronisch getest door één medewerker van de rekenkamer. In deze test is wederom de respondentvriendelijkheid bekeken, maar ook is gecontroleerd of alle routings klopten en of de specifieke groepen de voor hen bedoelde vragen kregen.

Na elke test zijn noodzakelijke wijzigingen doorgevoerd. Naast gesloten vragen bevatte de vragenlijst ook open vragen waarin respondenten de mogelijkheid werd geboden hun antwoorden op de gesloten vragen toe te lichten. Invullen van de open vragen was niet verplicht.

De vragenlijst is op de verkiezingsdag per brief aangekondigd aan alle voorzitters van stembureaus. Dit is gedaan door de gemeente Amsterdam. Op de dag na de verkiezingen is de vragenlijst, inclusief begeleidende mail, naar alle 470 voorzitters gemaild. Dit is gedaan door de afdeling Basisinformatie van de gemeente Amsterdam. Zij hebben de mailadressen van alle voorzitters. De rekenkamer had geen inzicht in de mailadressen noch in de namen of andere gegevens van de voorzitters. De vragenlijst kon anoniem ingevuld worden van 21 maart t/m 26 maart 2019. Vanwege de goede respons hebben we ervoor gekozen om geen reminder uit te sturen en de invultermijn niet te verlengen.

Wat was de respons?
Van de 470 mogelijke respondenten hebben 331 de enquête volledig ingevuld. 112 voorzitters hebben de enquête onvolledig ingevuld. Dit varieerde van het slechts openen van de eerste vraag (en geen enkel antwoord invullen) tot het invullen van zo goed als de volledige enquête (maar niet op 'opslaan' klikken). Van de onvolledig ingevulde enquêtes waren er 12 zo volledig ingevuld dat deze goed bruikbaar waren voor de analyses. Dit brengt het totaal van de bruikbare enquêtes op 343. Dat is een responspercentage van 73%.

Tabel B2.1 geeft een overzicht van het aantal voorzitters dat de enquête heeft ingevuld per type locatie en per stadsdeel.

Tabel B2.1 - Aantal voorzitters dat de enquête heeft ingevuld

Stadsdeel Type locatie	Centrum	Nieuw-West	Noord	Oost	West	Zuid	Zuidoost	Totaal
A	24	20	23	32	27	24	9	159
A+P	16	11	7	10	11	9	11	75
B	11	7	4	6	9	14	2	53
C	4	2	1	3	3	5	1	19
Weet ik niet	4	6	2	5	7	10	3	37
Totaal	59	46	37	56	57	62	26	343

Hoe is de enquête geanalyseerd?
De gegeven antwoorden zijn geregistreerd in Excel. Na het sluiten van de enquête is het Excel-bestand geschoond. Allereerst hebben we de onbruikbare onvolledig ingevulde enquêtes verwijderd. Daarnaast hebben we foutieve of onmogelijke antwoordcombinaties gecorrigeerd. Zo hebben we open antwoorden verplaatst naar de juiste categorie (bijvoorbeeld: bij betreedbaar vulde een voorzitter in dat de weg was opengebroken, dit hoort bij bereikbaar). Ook hebben we gegeven antwoorden gecorrigeerd wanneer door een open antwoord bleek dat het eerder gegeven antwoord niet juist was (bijvoorbeeld: bij de vraag of er problemen gemeld waren door kiezers met een lichamelijke beperking vulde een voorzitter 'ja' in, en bij het open veld dat om toelichting vroeg, stond 'er zijn geen problemen gemeld'. Dan is de 'ja' in 'nee' veranderd.

De enquête is geanalyseerd in Excel. Analyses betroffen tellingen en het berekenen van percentages, in totaal en per type stembureau.

Tweede Kamer, Kamerbrief over toegankelijkheid verkiezingsproces, 20 maart 2018.

Regeerakkoord, Kamerstukken II, 2017/2018, 34 700, nr. 34, blg. 820240, blz. 15.

Regeerakkoord, blz. 8.

Artikel J 28 van de Kieswet luidt: Wanneer aan het stembureau blijkt dat een kiezer wegens zijn lichamelijke gesteldheid hulp behoeft, staat het toe dat deze zich laat bijstaan. De kiesraad geeft aan dat een visuele beperking een voorbeeld is van een lichamelijke beperking. (https://www.kiesraad.nl/verkiezingen/waterschappen/stemmen/hulp-bij-stemmen).Mensen met een verstandelijke of psychische beperking mogen níet in het stemhokje worden geholpen. In haar kamerbrief van 22 oktober 2018 heeft de minister van BZK laten weten dat bij de verkiezingen in 2021 geëxperimenteerd gaat worden met hulp in het stemhokje voor verstandelijk beperkten. Bij de Provinciale Staten verkiezingen in 2019 wil de minister voor deze groep de voorlichting verbeteren.

VN-verdrag inzake de rechten van personen met een handicap, artikel 1.

PBTconsult, Toegankelijkheidcriteria stembureaus 2018, versie oktober 2018.

Mobiele stembureaus hoeven niet aan de toegankelijkheidscriteria te voldoen. Voor de stembureaus op de stations geldt dat het niet verplicht is om te voorzien in een parkeerplaats in de buurt. Bron: https://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/verkiezingen/vraag-en-antwoord/wat-is-er-geregeld-voor-kiezers-met-een-beperking

Gemeente Amsterdam, Iedereen doet mee in Amsterdam! Voortgangsrapportage Toegankelijkheid 2018, 14 november 2018.

GGD Amsterdam, Gezondheid in beeld, 2016.

NIVEL en Trimbos instituut (2017). Toegankelijkheid Tweede Kamerverkiezingen 2017 voor mensen met een beperking: hindernissen én oplossingen.

Alle Nederlanders van 18 jaar en ouder die niet door de rechter uit het kiesrecht zijn ontzet, hebben stemrecht. Voor gemeenteraad- en waterschapverkiezingen hebben onder bepaalde voorwaarden ook niet-Nederlanders stemrecht of gelden vereisten ten aanzien van het ingezetenschap. Dat laatste is ook het geval voor de verkiezingen van de Provinciale Staten.

We spreken in dit onderzoek van stemlocaties en stembureaus (/-ruimtes). Een stemlocatie is het gebouw waar een kiezer zijn of haar stem kan uitbrengen. In de stemlocatie bevindt zich een stembureau (/-ruimte). Dat is de fysieke ruimte waar het stemhokje en de stembus zich bevinden. In de gemeente Amsterdam kunnen in een stemlocatie meerdere stembureaus gevestigd zijn.

We hebben de voorzitters de enquête anoniem laten invullen. Daardoor kunnen we per stembureau geen relatie leggen tussen onze observatie en de enquête.

In voetgangersgebieden is het criterium 200 meter.

De gemeente Amsterdam heeft in zo'n 100 stemlocaties meerdere stembureaus ingericht. Wanneer op één locatie zowel een A-stembureau als een B-stembureau zit (bijvoorbeeld omdat bij één stemruimte een te steile helling is), dan wordt de locatie als geheel door de gemeente vermeld als A-locatie.

De enquête is verstuurd naar alle 470 voorzitters. Dit betekent een responspercentage van 73%.

Er zijn meer voorzitters die hebben ingevuld dat zij voorzitter waren van een stembureau in een A-locatie (159) dan dat er stembureaus in A-locaties zijn (114). Mogelijke verklaringen hiervoor zijn dat voorzitters onbekend waren met de aanduiding A+P of dat zij niet wisten dat zij voorzitter waren van een A+P-locatie.

97 A-locaties en 53 A+P-locaties.

62 A-locaties en 22 A+P-locaties.

In voetgangersgebieden een straal van 200 m.

Interview rekenkamer met Programmamanagers Verkiezingen, 26 februari 2019.

De PBT-checklist schrijft voor dat aanduidingsborden aan de openbare weg in hoofdletters opgesteld moeten zijn van minimaal 10 cm hoog.

17 voorzitters van een A-locatie, 7 voorzitters van een A+P-locatie, 7 voorzitters van een B-locatie, 6 voorzitters van een C-locatie en 4 voorzitters van een niet-gespecificeerde locatie.

17 voorzitters van A-locaties deden een voorstel, van de in totaal 159 A-voorzitters die de enquête hebben ingevuld. Dat is 11%. Voor A+P-voorzitters is dat 9% (7/75) en voor B-voorzitters 13% (7/53).

Volgens de gemeente Amsterdam hebben alleen A+P-locaties gegarandeerd een gehandicaptenparkeerplaats. We hebben daarom bij A-, B- en C-locaties de melding 'geen parkeerplaats' gecorrigeerd en, indien er geen andere afwijkingen gemeld zijn door de voorzitter, de resultaten op 'bereikbaar' meegenomen als 'geen bijzonderheden'.

234 voorzitters van A(+P)-locaties hebben de enquête ingevuld.

53 voorzitters van B-locaties hebben de enquête ingevuld.

117 A-locaties en 55 A+P-locaties.

42 A-locaties en 20 A+P-locaties.

21 voorzitters van een A-locatie, 11 voorzitters van een A+P-locatie, 20 voorzitters van een B-locatie, 2 voorzitters van een C-locatie en 6 voorzitters van een niet-gespecificeerde locatie.

21 voorzitters van A-locaties deden een voorstel, van de in totaal 159 A-voorzitters die de enquête hebben ingevuld. Dat is 13%. Voor A+P-voorzitters is dat 15% (11/75) en voor B-voorzitters 34% (20/53).

132 A-locaties en 55 A+P-locaties.

27 A-locaties en 20 A+P-locaties.

Gemeente Amsterdam, feitelijke reactie, 28 mei 2019.

5 voorzitters van een A-locatie, 14 voorzitters van een A+P-locatie, 3 voorzitters van een B-locatie, 0 voorzitters van een C-locatie en 8 voorzitters van een niet-gespecificeerde locatie.

5 voorzitters van A locaties deden een voorstel, van de in totaal 159 A-voorzitters die de enquête hebben ingevuld. Dat is 3%. Voor A+P-voorzitters is dat 19% (14/75) en voor B-voorzitters 6% (3/53).

Dit lid heeft een aantal taken, namelijk een eerste controle van de stempassen en ID-bewijzen en ervoor zorg te dragen dat het aantal personen aanwezig in het stemlokaal en bij de tafel van het stembureau geleidelijk doorstroomt. Daarnaast vraagt de gemeente aan dit lid ook om voor zover mogelijk en indien gewenst lichamelijk beperkten te helpen(mailwisseling gemeente met rekenkamer, 18-04-2019).

Gemeente Amsterdam, afdeling Zorg. Technische raadsvragen gesteld voor commissie Zorg 21 maart 2019 over de Voortgangsrapportage Toegankelijkheid 2018. Versie 10 april 2019.

Interview rekenkamer met Programmamanagers Verkiezingen, 26 februari 2019; Gemeente Amsterdam, afdeling Zorg. Technische raadsvragen gesteld voor commissie Zorg 21 maart 2019 over de Voortgangsrapportage Toegankelijkheid 2018. Versie 10 april 2019.

Rekenkamer Amsterdam, mailwisseling met Programmamanagers Verkiezingen, 18 april 2019.

Door afrondingsverschillen komt de optelling van de subtotalen niet precies op 100% uit.

134 van A(+P)-locaties, 27 van B-locaties, 8 van C-locaties en 16 van niet-gespecificeerde locaties.

Voorzitters hebben in de enquête aangegeven op welke manieren zij hulp geboden hebben. We weten niet hoe vaak zij deze verschillende manieren van hulp hebben geboden. Deze paragraaf gaat daarom alleen over de wijze waarop hulp geboden is.

8 van de 134 A(+P)-voorzitters begeleidden kiezers op de looproute, dat is 6%, 7 van de 27 B-voorzitters (26%) en 6 van de 8 C-voorzitters (75%).

7 van de 134 A(+P)-voorzitters hielden deuren open (5%) en 2 van de 27 B-voorzitters (7%).

In 39 van de 134 A(+P) locaties (= 29%), in 12 van de 27 B-locaties (=44%) en in 2 van de 8 C-locaties (= 25%).

Hanteren leesloep: 38 van de 134 A(+P)-voorzitters is 28%, 4 van de 27 B-voorzitters is 15%, 2 van de 8 C-voorzitters is 25%.Hulp bij invullen stembiljet: 38 van de 134 A(+P)-voorzitters is 28%, 3 van de 27 B-voorzitters is 11%.

Vouwen stembiljetten: 32 van de 134 A(+P)-voorzitters is 24%, 6 van de 27 B-voorzitters is 22%.

3% van de voorzitters heeft het gebruik van de leesloep niet nader gespecificeerd.

Interview rekenkamer met Programmamanagers Verkiezingen, 26 februari 2019.

Gemeente Amsterdam, Brief aan de gemeenteraad Melding o.g.v. de Kieswet over toegankelijkheid stemlocaties - verkiezingen 20 maart 2019. 1 maart 2019.

Dat is een responspercentage van 73%.

Hiervoor hebben we de al dan niet gemelde bijzonderheden over bereikbaar, betreedbaar en bruikbaar gecombineerd.

129 van de 234 voorzitters van A(+P)-locaties die onze enquête invulden.

Rekenkamer Amsterdam, mailwisseling met Programmamanagers Verkiezingen, 18 april 2019.

Op onze vraag wat een B-locatie is en welke soorten hulp hier geboden wordt, antwoordde de gemeente Amsterdam: "In beginsel is een B-locatie een locatie die toegankelijk is voor een lichamelijk beperkte als hij of zij zelf hulp meeneemt. Daarnaast deelt de gemeente Amsterdam bij elk stembureau een extra lid in die bij de entree van het stemlokaal staat. Dit lid heeft een aantal taken, namelijk een eerste controle van de stempassen en ID-bewijzen en ervoor zorg te dragen dat het aantal personen aanwezig in het stemlokaal en bij de tafel van het stembureau geleidelijk doorstroomt. Daarnaast vragen we aan dit lid ook om voor zover mogelijk en indien gewenst lichamelijk beperkten te helpen. Tijdens de klassikale training voor voorzitters wordt aandacht besteed aan de taken die het extra stembureaulid aan de deur heeft. Daarbij wordt ook aangegeven dat het stembureaulid eventueel lichamelijk beperkten kan helpen het stemlokaal te betreden (bijvoorbeeld door het duwen van een rolstoel of openen van een deur). Het is echter niet zo dat er bij een B-locatie te allen tijde gegarandeerd hulp van een stembureaulid is. Het kan bijvoorbeeld zo zijn dat de entree van het gebouw waarin een stemlokaal is ver weg ligt van de daadwerkelijke entree van het stemlokaal. Daarnaast kunnen er ook buiten de stemlocatie obstakels zijn waarbij hulp nodig is. Aangezien het extra lid bij de ingang van het stemlokaal staat, kan hij of zij in dit soort gevallen niet altijd hulp verlenen. Voor de verkiezing op 23 mei 2019 hebben we geïnventariseerd bij welke locaties de ingang van het stemlokaal en de ingang van het gebouw ver uit elkaar liggen. Bij deze locaties wordt nu nog een 6e stembureaulid ingedeeld zodat daar zowel iemand bij de ingang van het gebouw, als bij de ingang van het stemlokaal staat." (mailwisseling gemeente met rekenkamer, 18-04-2019).

Wel geeft de gemeente op haar website informatie over hoe mensen met een visuele beperking een ingesproken kandidatenlijst kunnen opvragen. Zie hoofdstuk 7.4.

In 12 gemeentes konden mensen met een visuele beperking op ten minste één stemlocatie op deze manier stemmen. Zie https://www.visio.org/nl-nl/home/actueel/nieuws/2018/oktober/tips-toegankelijke-stemlokalen-voor-slechtzienden

Gesprek rekenkamer met Programmamanagers verkiezingen 26 februari 2019.

Web Content Accessibility Guidelines (WCAG). De huidige standaard is WCAG 2.1. Zie website Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties, nieuwsbericht 1-11-2018: WCAG 2.1 update vanaf 23 december verplicht.

Gemeente Amsterdam, Evaluatie verkiezingen 21 maart 2018, 5 februari 2019, Reactie raadsvragen en motie 730 van 19 juli 2017 van raadsleden Kaya en Van Dantzig (toegankelijke stembureaus), 5 februari 2019 en Brief College B&W aan gemeenteraad, 1 maart 2019.

Gemeente Amsterdam, Iedereen doet mee in Amsterdam! Voortgangsrapportage Toegankelijkheid 2018, 14 november 2018.

Gemeente Amsterdam, Brief College B&W aan gemeenteraad, 1 maart 2019.

Op 28 februari en 21 maart 2019.

Gemeente Amsterdam, Technische raadsvragen gesteld voor commissie Zorg 21 maart 2019 over de voortgangsrapportage toegankelijkheid 2018, 10 april 2019.